چامپانیر (چانپانیر)، ویرانه‌های شهری قدیمی در بخش پنج محال ایالت بمبئی هند. این شهر با دژی مستحکم در 25 کیلومتری بروده و در شمال‌شرق پاواگره قرار داشت و نام آن از نام درخت چمپا گرفته شده بود ( ( فرهنگ جغرافیایی سلطنتی هند )، ذیل مادّه).در 821 و 824 سلطان احمد شاه، از سلاطین گجرات، و در 854، فرزند او، سلطان محمد، به چامپانیر حمله کردند (هروی، ج 3، ص 107، 109؛ علیمحمدخان بهادر، ج 1، ص 55).در 889، سلطان محمود بیگرا قلعه چامپانیر را تصرف کرد و چون آب و هوای آنجا را پسندید، شهر چامپانیر را به پایتختی برگزید و ضمن آباد کردن شهر، دربار شاهی و وزارتخانه‌ها را به آنجا منتقل نمود و تا آخر عمر (917) در آنجا زیست. وی نام شهر را به محمودآباد تغییر داد و در آنجا مسجدجامع ساخت و برج و بارو و دروازه در گرد شهر احداث کرد. سلطان محمود قلعه‌ای نیز به‌نام قلعه بهادر در این شهر بنا نمود که از نظر استحکام بی‌نظیر بود. در زمان حکومت وی، این شهر از نظر سیاسی و اقتصادی پیشرفت بسیار کرد و صنایع ابریشمی و شمشیرسازی آن، به‌سبب وجود معادن آهن در اطراف شهر، از شهرت برخوردار بود (منجو، ص 127ـ139؛ علیمحمدخان بهادر، ج 1، ص 64؛( فرهنگ جغرافیایی سلطنتی هند )، همانجا).پس از مرگ سلطان‌محمود، این شهر همچنان پایتخت سلاطین گجرات ماند (هروی، ج 3، ص 173، 195، 198، 202؛ منجو، ص 173، 245؛ علیمحمدخان بهادر، ج 1، ص 66ـ 74)، اما هنگام سلطنت بهادرشاه گجراتی *(932ـ 943)، فرزند سلطان مظفرشاه دوم و از نوادگان سلطان‌محمود، برای مدتی، در 942، به تصرف همایون، پادشاه تیموری هند درآمد و غنایم زیادی از این شهر نصیب وی شد. همایون در چامپانیر به نام خود سکه زد و نظارت بر امور شهر را به شخصی به نام بابا تردی بیگ جلایی سپرد (هروی، ج 2، ص 31ـ37؛ علیمحمدخان بهادر، ج 1، ص 73ـ81؛ مدنی، ص 39ـ40). پس از چندی، سلطان بهادرشاه توانست متصرفات خود را از دست مغولان خارج سازد و بار دیگر چامپانیر را مرکز سیاسی خود نماید (هروی، ج 3، ص 232ـ234؛ علیمحمدخان بهادر، ج 1، ص 80 ـ82).پس از مرگ سلطان بهادرشاه در 943، چهار تن از اخلاف وی در چامپانیر حکومت راندند. در 981، دولت سلاطین گجرات به دست اکبرشاه منقرض شد. در دوران وی، چامپانیر مرکز نُه بخش بود (علاّ می، ج 2، ص 122؛ منجو، ص 436ـ457).در اواخر قرن یازدهم و اوایل قرن دوازدهم، شیواجی، سردار مراتهه‌ها، چندین شهر از استان گجرات، از جمله چامپانیر، را ویران، و حتی باغها و جنگلها را نیز منهدم کرد (علیمحمدخان بهادر، ج1، ص270، 288؛ ( فرهنگ جغرافیایی سلطنتی هند )، همانجا).در 1218/1803، هنگام تصرف چامپانیر توسط انگلیسیها، این شهر فقط پانصد تن جمعیت داشت. انگلیسیها برای آبادانی آن بسیار تلاش کردند ولی موفق نشدند. در 1274، در چامپانیر فقط دو خانواده باربر و چند روحانی هندو مذهب زندگی می‌کردند ((فرهنگ جغرافیایی سلطنتی هند)، همانجا). آثار تاریخی چامپانیر اینها هستند: طبقه اول از کاخ هفت طبقه محمود بیگرا، قلعه بهادر، پنج مسجد از جمله مسجدجامع شهر که در 914 بنا شده است (همانجا؛ د. اسلام، چاپ دوم، ذیل Čāmpānēr"").منابع: ابوالفضل‌بن مبارک علاّ می، آئین اکبری، چاپ سنگی لکهنو 1892ـ1893؛ علیمحمدخان بهادر دیوان گجرات، مرآت احمدی، چاپ عبدالکریم‌بن نورمحمد و رحمه اللّه‌بن فتح محمد، چاپ سنگی بمبئی 1306ـ1307؛ سیدظهیرالدین مدنی، سخنوران گجرات، دهلی نو 1981؛ اسکندربن محمد منجو، مرآت سکندری ، چاپ ستیش چندر مصرا و محمدلطف الرحمان، بروده 1961؛ احمدبن محمد مقیم هروی، طبقات اکبری ، چاپ بی.دی و محمد هدایت حسین، کلکته 1927ـ [ 1935 ] ؛EI 2, s.v. " Čāmpānēr " (by J. Burton - Page); The Imperial gazetteer of India , vol.10, Oxford: Clarendon Press, 1908, repr. New Delhi: Today & Tomorrow's Printers & Publishers, [n.d.].
