چارک ، واحدی در اندازهگیری وزن و طول. واژه چارک، در پهلوی به صورت atrušvātakč(فرهوشی، ذیل واژه) و در بیشتر منابع به صورت چاریک (رجوع کنید به برهان؛ شاد؛ دهخدا، ذیل «چاریک») و چهاریک (دهخدا؛ داعیالاسلام، ذیل «چهاریک») است. این واژه در دو مفهوم بهکار رفته است: به معنای یک چهارم هرچیز (شاد؛ داعیالاسلام، همانجاها)؛ و بهعنوان واحد اندازهگیری در مقیاس وزن، معادل یک چهارم منِ تبریز یا ده سیر و در مقیاس طول، معادلِ یک چهارم ذرع یا چهار گره (دهخدا؛ معین، ذیل واژه؛ هینتس، 1970، ص 11).از مشتقات چارک، چارکه chârke یا (chârake، چارکی یا چرکه است که برابر است با یک قسمت از چهار قسمت آجر یا خشت کامل (ستوده، ذیل «چارکه»؛ دیانت، ج 1، ص 169). همچنین چارکی واحدی برای بطری معمولاً شیشهای با گنجایش حدود دوچَتْوَر (به روسی، واحد اندازهگیری حجم معادل 125 میلی لیتر؛ چَتوَل) یا پنج سیر بوده است (انوری، ذیل «چارکی»). در ترکی این اصطلاح به صورت چیرک eyrekč ، بهمعنای یک چهارم ساعت یا سکه، بهکار میرفته است (رجوع کنید به ( فرهنگ ترکی )، ذیل "çeyrek" ).در میان واحدهای اندازهگیری باستانی به tačarیا čaratuاشاره شده که یک چهارم پارسنگ است (معادل مسافتی که فرد معمولاً در یک ساعت، پیاده طی میکند) است (بیوار، ص 630).در دوران ایلخانان (ح 654ـ ح 750) کاهش ارزش دینار و درهم دگرگونیهایی بهوجود آورد که به بحران مالی در آن دوره انجامید. غازانخان (694ـ703)، هفتمین پادشاه ایلخانی، برای رفع مشکل واحد، مسکوکات و مقیاسات را در سرزمینهای تحت فرمانروایی خود یکسان کرد. به نوشته رشیدالدین فضلاللّه (ص 289)، غازان دستور داد هر «من» به یک چهارم (به نام چهار یکی) و یک هشتم (به نام نیم چهار یکی) تقسیم شود. چون این کار از تبریز آغاز شد، به آن وزن تبریز میگفتند (فسائی، ج 1، ص 286).در عصر صفوی (ح 906ـ 1135)، در گزارشهای مالیاتها، از واحدهای اندازهگیری نام برده شده (رجوع کنید به ادامه مقاله) و نیز در تذکره الملوک (میرزاسمیعا، ص 51)، از شغل «رَبّاع» دارالسلطنه اصفهان سخن گفته شده است. مؤمن استرآبادی، از نویسندگان دوره صفوی، قیراط را معادل چهار جو، و حبّه را ربع قیراط، یعنی چهاریک (یک چهارم) آن، ذکر کرده (ص 413) و در بیان دانْقْ (به فارسی: دانگ) آورده که حبّه یک هشتم و تَسو چهاریک آن است (ص 414).محمد یوسف نوری (متوفی 1302) در مفاتیح الارزاق(ج 2، ص 482)، در بیان چگونگی کاشت درخت انگور در فارس از طریق قلمهزدن، به حفرهای «به عمق یک ذرع و یک چهاریک» اشاره کرده است.واژه چهاریک، علاوه بر منابع تاریخی، در رسائل اوزان و مقادیر نیز ذکر شده است، از جمله در اوزانالمقادیر محمدمؤمنبن علی حسینی (کتابت در 1077، ش 2/1411، کتابخانه مجلس شورای اسلامی رجوع کنید به گ 44 ر، 45 ر ـ پ، 53 پ)؛ المقادیر و الاوزان (کتابت در قرن یازدهم و دوازدهم؛ ش 310/ 3455 مجلس شورای اسلامی، گ 425 ر) و رساله فی معرفه الاقدار و الاوزان و الدنانیر (نسخه ش 4614، کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ص 41)، هر دو اثر محمدباقربن محمدتقی مجلسی؛ و اوزان شرعیه از محمدطاهر (رجوع کنید به نسخه ش 7707، کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران).حبیباللّه کاشانی (متوفی 1340)، در توضیح البیان فی تسهیل الاوزان صیرفی به مناسبت ذکر وزن قیراط در مکه گفته که وزن آن چهاریک از شش قسمتِ یک دینار بوده است (ص 106، برای دیگر نمونهها رجوع کنید به ص 86 ـ87، 355ـ 356، 380، 425).بولر، سرتیپ دربارِ ناصرالدینشاه، در سفرنامه خود (ص 68) به یک کشتی در جزیره آشوراده اشاره کرده که در آن پنج عراده توپ وجود داشته و وزن گلولههای آنها یک چاریک بوده است. پولاک *، طبیب مخصوص ناصرالدین شاه، نیز در سفرنامه خود واحدهای وزن، مقیاس و سکه را توضیح داده است. او در باره واحد مخصوص بارهای سنگین به «من» اشاره کرده که در تهران من تبریز رایج بوده و به چهار چارک تقسیم میشده و هر چارک برابر ده سیر بوده است (ص 372). وی برای اندازهگیری طول، به واحد ذرع یا آرشین اشاره کرده و گفته است هر ذرع به چهار چارک و هر چارک به هشت گره تقسیم میشود (همانجا).رابینو نیز که در 1324ـ1330 در گیلان بهسر میبرده، به اوزان و مقادیر مورد استفاده در گیلان اشاره کرده است. مثلاً، در اسالم وزن یک چارکه برابر بیست من (ص 66)، در رودبار یک منِ طارم (پنج چارکی) مساوی 114 من شاه، در موازی (از نواحی گیلان) یک منِ شاه برابر با چهار چارک (ص 67) و در رحمتآباد یک من پنج چارکی برابر با 114 من شاه بوده است (همانجا).قائممقامی (ص 169) در توضیح واحدهای وزن و طول در ایران پیش از تصویب قانون یکسانسازی واحدها، به نوعی مقیاس طول به نام ذرع شاهی اشاره کرده که برابر با دونیم ذرع یا چهار چارک بوده است. او (ص170) یادآور شده که برای مایعات واحد اندازهگیری وجود نداشته و مایعات را با واحد «من» وزن میکردند.برطبق قانونی که در 18 دی 1311 به تصویب مجلس رسید، در پنج مادّه استفاده از اوزان قدیمی ممنوع و مقررات آن منسوخ گردید. در این تصویبنامه اجرای قانون جدید بر عهده مؤسسه استاندارد گذاشته و مقرر شد این مؤسسه دستگاه متریک را برای اندازهگیریها به کار برد و به میزان کردن ترازوها، قپانها و باسکولها و تصحیح وزنهها و پیمانهها بر مبنای واحدهای جدید اقدام کند (شاکری، ص 24ـ 25). چون واحدهای اندازهگیری قدیمی در خیلی از شهرها و روستاها مرسوم بود، برای تبدیل واحدهای قدیمی به واحدهای رسمی جدولهایی تهیه گردید (رجوع کنید به همان، ص 25). در جدول تبدیل واحد طول قدیم به واحد طول رسمی، چارک به عنوان واحد اندازهگیری طول، برابر 26ر0 متر، آورده شده و در جدول کلی مقیاسات سابق با اضعاف و اجزا، چارک جزئی برابر 14 ذرع در واحد طول ذکر شده است (همان، ص 27).بر اساس آمارگیری مرکز آمار ایران از روستاهای نمونه، در دهه 1350 ش هنوز واحدهای محلی وزن و سطح بهکار میرفت،چنان که در دهستان میانده،از بخش طوالشِ دولابِ شهرستانِ طوالش، چارکه واحدی برابر یک کیلوگرم بود (رجوع کنید به واحدهای محلی وزن و سطح در ایران، ص 19). در دهستانهای اسالمِ بخشِ حومه طوالش و پرهسر از بخش طالش دولاب شهرستان طوالش، چارکه واحد محلی سطح بود. در دهستان اسالم، این واحد حدود 2ر0ـ 25ر0 هکتار و در دهستان پرهسر برابر یک هکتار بود (همان، ص 207ـ 208؛ نیز رجوع کنید به دیانت، ج 1، ص170).سازمان برنامه و بودجه استان آذربایجانغربی در آمارگیری واحدهای محلی وزن و سطح در این استان، طی دهه 1360 ش، به واحد «چارک طناب» به عنوان واحد محلی سطح اشاره کرده که در چند دهستان استفاده میشده و مقدار آن برابر 1156ر0 هکتار بوده است (رجوع کنید به واحدهای محلی وزن و سطح: آذربایجانغربی ، ص 18،20).در برخی شهرستانها و روستاها هنوز از چارک به عنوان واحد اندازهگیری استفاده میشود: در استان ایلام، واحد چارک برابر دَه سیر یا 750 گرم است (افشار سیستانی، 1372 ش، ص 443)؛ در سیستان و بلوچستان، به عنوان واحد وزن، نیم چارک برابر با سه کیاس یعنی 150 گرم و معادل دو سیر تبریز و چارک برابر شش کیاس یعنی سیصد گرم و معادل چهار سیر تبریز و به عنوان واحد طول چارک برابر 14 است، یعنی 75ر13 سانتیمتر (همو، 1371 ش، ص 398)؛ در استان بوشهر، چارک برابر یک کیلو و هفت مثقال، یعنی 192ر1032 گرم است (همو، 1369 ش، ج 2، ص 663)؛ در خوزستان، چارک برابر 750 گرم (همو، 1373 ش، ج 2، ص 812) و در شیراز چارک برابر14 من شیراز، یعنی برابر 180 مثقال است (سامی، ص 624).حتی در منابع جدید نیز، چارک معادل quarter در دستگاههای اندازهگیری انگلیسی و امریکایی در نظر گرفته شده است (برای نمونه رجوع کنید به محمدیفر، ذیل "charak" ، "quarter" ؛ کمیتها، یکاها، نمادها و ثابتهای بنیادی فیزیک، ص 24، 33).چارک در افغانستان، عراق و بعضی کشورهای اسلامی دیگر نیز به عنوان واحد وزن بهکار میرود (رجوع کنید به عسکری، ص 26؛(فرهنگ اصطلاحات مربوط به کالاها )، ذیل "Afghanistan" ). چارک در بغداد معادلیک چهارم «من بغداد» و برابر شش کیلوگرم و در افغانستان برابر 604 ، 176 گرم است (دیانت، ج 1، ص 169؛ ( فرهنگ اصطلاحات مربوط به کالاها )، همانجا).منابع: ایرج افشار سیستانی، ایلام و تمدن دیرینه آن، تهران 1372 ش؛ همو، بلوچستان و تمدن دیرینه آن، تهران 1371 ش؛ همو، خوزستان و تمدن دیرینه آن ، تهران 1373 ش؛ همو، نگاهی به بوشهر: مجموعهای از اوضاع تاریخی، جغرافیایی و اجتماعی و اقتصادی استان بوشهر، تهران 1369 ش؛ محمدحسینبن خلف برهان، برهان قاطع، چاپ محمد معین، تهران 1361 ش؛ الکساندر بولر، سفرنامه بهلر: جغرافیای رشت و مازندران، چاپ علیاکبر خداپرست، تهران 1356 ش؛ یاکوب ادوارد پولاک، سفرنامه پولاک، ترجمه کیکاوس جهانداری، تهران 1361 ش؛ محمدعلی داعیالاسلام، فرهنگ نظام، چاپ سنگی حیدرآباد، دکن 1305ـ 1318 ش، چاپ افست تهران 1362ـ1364 ش؛ دهخدا؛ ابوالحسن دیانت، فرهنگ تاریخی سنجشها و ارزشها، تبریز 1367 ش؛ رشیدالدین فضلاللّه، کتاب تاریخ مبارک غازانی: داستان غازانخان، چاپ کارلیان، لندن 1358/1940؛ علی سامی، شیراز: شهر جاویدان، شیراز 1363 ش؛ منوچهر ستوده، فرهنگ گیلکی، تهران 1332 ش؛ محمد پادشاهبن غلام محییالدین شاد، آنندراج: فرهنگ جامع فارسی، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران 1363 ش؛ رضا شاکری، دنیای مقیاسات: شامل آحادسنجش و روشهای تبدیل مقیاس سیستمهای مختلف، تهران [? 1359 ش]؛ کاظم مرتضی عسکری، «قاموس اصطلاحات الاوزان و المقاییس فی الاسلام»، پایاننامه کارشناسیارشد، دانشکده الهیات، دانشگاه تهران، 1352ـ1353 ش؛ بهرام فرهوشی، فرهنگ فارسی به پهلوی، تهران 1358 ش؛ حسنبن حسن فسائی، فارسنامه ناصری، چاپ منصور رستگار فسائی، تهران 1367 ش؛ جهانگیر قائممقامی، «اوزان و مقادیر قدیم ایران»، در مجله بررسیهای تاریخی، سال 3، ش 2 (خرداد ـ تیر 1347)؛ حبیباللّهبن علی مدد کاشانی، کتاب توضیحالبیان فی تسهیل الاوزان، چاپ محمدشریف، قم 1404؛ کمیتها، یکاها، نمادها و ثابتهای بنیادی فیزیک، ترجمه صمد فرخی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی،1363 ش؛ محمدرضا محمدیفر، فرهنگ یکاهای اندازهگیری،[کرج] 1376 ش؛ محمد معین، فرهنگ فارسی، تهران 1371 ش؛ محمد مؤمنبن علی مؤمن استرآبادی، رساله مقداریه،چاپ تقی بینش، در فرهنگ ایران زمین، ج10 (1341 ش)؛ میرزا سمیعا، تذکره الملوک، چاپ محمد دبیر سیاقی، تهران 1368 ش؛ محمدیوسف نوری، مفاتیح الارزاق، یا، کلید درِ گنجهای گهر ، ج 2، چاپ هوشنگ ساعدلو و مهدی قمینژاد، تهران 1381 ش؛ واحدهای محلی وزن و سطح: آذربایجانغربی، [ارومیه]: سازمان برنامه و بودجه استان آذربایجانغربی، 1366 ش؛ واحدهای محلی وزن و سطح در ایران ، تهران: مرکز آمار ایران، 1353 ش؛ والتر هینتس، اوزان و مقیاسها در اسلام ، ترجمه و حواشی غلامرضا ورهرام، تهران 1368 ش؛A.D.H Bivar, "Achaemenid coins, weights and measures" , in The Cambridge history of Iran , vol.2, ed. Ilya Gershevitch, Cambridge 1985; Glossary of commodity terms: including currencies, weights and measures used in certain countries of Asia and the Far East , prepared by the secretariat of the Economic Commission for Asia and the Far East, Geneva: United Nations, Department of Economic Affairs, 1954; Walther Hinz, Islamische Masse und Gewichte , Leiden 1970; Hyacinth Louis Rabino, Les provinces Caspiennes de la Perse: Le Guilan, Paris 1917; Turkce sozluk , Ankara: Turk Dil Kurumu, 1998.
