جهاد دانشگاهی ، نهاد عمومی و غیردولتی که پس از انقلاب اسلامی در ایران ، زیرنظر شورای عالی انقلاب فرهنگی شکل گرفت .در پی فرمان امام خمینی (ره ) در ۲۳ خرداد ۱۳۵۹ مبنی بر تشکیل ستاد انقلاب فرهنگی ، ستاد مزبور در جلسه ۱۶ مرداد همان سال ، به منظور تحقق بخشیدن به اهداف انقلاب فرهنگی ، جهاد دانشگاهی را به عنوان یک نهاد انقلابی و برخاسته از انقلاب فرهنگی تأسیس نمود (جهاد دانشگاهی ، اساسنامه ، ۱۳۸۱ ش ، مقدمه ).زمینه های شکل گیری این نهاد عبارت اند از: ضرورت تقابل با مظاهر فرهنگی نامطلوب در دانشگاهها در سالهای اولیه پیروزی انقلاب ؛ مقابله با برخی نیروهای دانشگاهی و محافل شبه روشنفکری مخالف با سمت و سوی حرکت انقلاب اسلامی ؛ به کارگیری دانشجویان فعال در انقلاب فرهنگی در دیگر حوزه های فرهنگ و امور اجرایی ؛ لزوم هماهنگی نیروهای علمی و تخصصی با انقلاب اسلامی ؛ و فراهم آوردن زمینه مناسب و همسو با اهداف انقلاب در دانشگاهها با هدف آموزش نیروهای انقلابی (حق شناس ، ص ۸؛ منتظری ، ص ۲۴۲). پس از تبدیل ستاد به شورای عالی انقلاب فرهنگی ، اساسنامه این نهاد در ۱۳۶۵ ش مورد تجدید نظر قرار گرفت و با تأکید بر فعالیتهای فرهنگی و تحقیقاتی به منظور اسلامی شدن دانشگاهها به تصویب رسید. بار دیگر شورای عالی انقلاب فرهنگی ، با توجه به شرایط جدید دانشگاهها، در ۲۲ آبان ۱۳۶۹ مصوبه ای را به تصویب رساند که در آن جهاد دانشگاهی پلی میان دانشگاه و بخش صنعتی ـ خدماتی کشور معرفی گردید (طبق این مصوبه ، دو وظیفه عمده تحقیقات علمی و فعالیتهای فرهنگی همچنان به عهده این نهاد می باشد؛ جهاد دانشگاهی ، اساسنامه ، مقدمه ).در اساسنامه ، هدف از تشکیل جهاد دانشگاهی ، گسترش تحقیقات و شکوفایی استعدادهای موجود در حوزه تحقیق برای نیل به خوداتکایی ، توسعه امور فرهنگی از طریق همکاری حوزه و دانشگاه و سایر نهادهای فرهنگی ، گسترش طرحهای کاربردی و نیمه صنعتی از طریق پیوند با مراکز علمی ـ تحقیقاتی به منظور به کارگیری نتایج پژوهش اعلام شده است (همان ، مادّه ۲).اهمّ وظایف جهاد دانشگاهی عبارت اند از: تبلیغ و ترویج فرهنگ و هنر اسلامی ؛ برنامه ریزی فرهنگی و تربیتی و ایجاد آمادگی فکری و مکتبی جوانان به ویژه دانش آموزان دبیرستانی و دانشجویان ؛ مقابله با غرب گرایی و انحرافات فرهنگی ؛ ایجاد تشکیلات مناسب به منظور تألیف ، ترجمه ، نشر کتاب و تحقیقات توسعه ای و کاربردی ، پیگیری طرحهای تحقیقاتی ؛ حمایت ، جذب و تشویق دانشجویان و پژوهشگران جوان و مستعد و برنامه ریزی و ایجاد شرایط و امکانات لازم برای فعالیتهای علمی و پژوهشی آنان بر مبنای شناخت مشکلات واقعی و نیازهای تخصصی جامعه ، اجرای دوره های رسمی آموزشهای علمی ـ کاربردی و ایجاد تشکیلات آموزشی و تحقیقاتی و مشارکت در ایجاد زمینه های مناسب برای اشتغال فارغ التحصیلان دانشگاهی (همان ، مادّه ۳).از لحاظ ساختار تشکیلاتی ، جهاددانشگاهی از سه رکن هیئت امنا، شورای علمی و رئیس جهاد دانشگاهی تشکیل شده است . هیئت امنا به عنوان عالی ترین مرجع سیاستگذاری جهاد دانشگاهی متشکل از چند شخصیت حقیقی و حقوقی است (رجوع کنید به همان ، مادّه ۴). ریاست جهاد دانشگاهی نیز به عنوان بالاترین مقام اجرایی این نهاد با پیشنهاد اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی برای سه سال منصوب می شود (همان ، مادّه ۷). شورای علمی نیز به عنوان رکن دیگری از جهاد دانشگاهی ، وظیفه تعیین خط مشی و نظارت بر فعالیتهای علمی ، پژوهشی و فرهنگی نهاد مذکور را برعهده دارد (جهاد دانشگاهی ، ۱۳۷۸ش ، ص ۷ـ ۸).شورای هماهنگی به عنوان یکی از ارکان رابط در ایجاد هماهنگی در امور اجرایی و مدیریتی و نظارت بر عملکرد واحدهای جهاد دانشگاهی فعالیت می کند (همان ، ص ۱۱). در خصوص منابع اعتبارات جهاد دانشگاهی ، گفتنی است که این اعتبارات از طریق تخصیص بودجه سالانه مورد تصویب دولت ؛ درآمدهای حاصل از ارائه خدمات و اجرای طرحهای پیشنهادی سازمانها و اشخاص حقوقی و حقیقی ؛ کمکها و هدایای نقدی و غیرنقدی و استفاده از تسهیلات بانکها تأمین می گردد (جهاد دانشگاهی ، اساسنامه ، مادّه ۱۳).جهاد دانشگاهی تعدادی پژوهشکده نیز تأسیس کرده ، که عهده دار پژوهشهای بنیادی و کاربردی در زمینه صنایع شیمیایی ، برق ، علوم پایه کاربردی ، توسعه تکنولوژی ، علوم بهداشتی ، علوم انسانی ، فنّاوریهای نوین علوم پزشکی و گیاهان دارویی است . یکی از پژوهشکده های مذکور، پژوهشکده رویان (علوم سلولی و ناباروری ) است . واحدهای دانشگاهی جهاد ۴۱ واحد است که هریک با تشکیل گروه پژوهشی و مراکز خدمات تخصصی ، مسئولیت پژوهشهای توسعه ای ، مطالعه ، مشاوره و خدمات علمی و فنی را برعهده دارند. مؤسسات و شرکتهای تحقیقاتی وابسته به جهاد دانشگاهی ، آخرین حلقه پژوهشی در نظر گرفته شده و مسئولیت بهره برداری از نتایج تحقیقات به آنها واگذار گردیده است (رجوع کنید به جهاد دانشگاهی ، ۱۳۷۹ ش ، ج ۳، ص ۱ـ۲؛ قرنفلی ، ص ۹). مهم ترین فعالیتهای پژوهشی این نهاد، انجام طرحهای تحقیقاتی و ارائه خدمات علمی و فنی است . حاصل این فعالیتها، ارائه مقالات علمی در مجامع و نشریات علمی ـ پژوهشی است و حاصل خدمات علمی و فنی نیز، تدوین گزارشهای پژوهشی و نمونه سازی است که به کارفرماهای ذی ربط ارائه می شوند. جهاد دانشگاهی در ربع قرن فعالیت خود، چندین هزار عنوان طرح پژوهشی به پایان رسانده و موفق به کسب بیست رتبه علمی گردیده است . ارائه صدها مقاله در مجامع علمی داخلی و بین المللی و انتشار صدها عنوان کتاب علمی از جمله فعالیتهای پژوهشی این نهاد است . جهاد دانشگاهی به منظور نشر و ترویج فعالیتهای تحقیقاتی خود و دانشگاهها و مراکز تحقیقاتی کشور، به انتشار نشریات تخصصی پرداخته است ، از جمله نشریه شیمی و مهندسی شیمی ایران ، فصلنامه گیاهان دارویی ، فصلنامه مهندسی برق و مهندسی کامپیوتر ، فصلنامه توسعه تکنولوژی، فصلنامه زمین شناسی ایران ، فصلنامه علمی ـ پژوهشی یاخته (در زمینه علوم سلولی )، فصلنامه پایش ، فصلنامه لیزر پزشکی و فصلنامه باروری و ناباروری (رجوع کنید به جهاد دانشگاهی ، ۱۳۸۵ ش ، ص ۶۰ـ۱۰۴).جهاد دانشگاهی دارای مؤسسات وابسته نیز هست . از جمله این مؤسسه ها، مؤسسه آموزش عالی جهاد دانشگاهی است که در جهت اهداف آموزشی ـ فرهنگی این نهاد، در ۱۳۷۱ ش تأسیس شد (همو، ۱۳۷۸ ش ، ص ۱۶۵ـ۱۶۹).یکی دیگر از سازمانهای وابسته به جهاد دانشگاهی ، سازمان دانشجویی جهاد دانشگاهی است که در ۱۳۷۷ ش ، با هدف شناسایی و شکوفایی و اعتلای استعدادهای دینی ، فرهنگی ، سیاسی ، اجتماعی ، هنری ، علمی و ورزشی دانشجویان و ایجاد حس مسئولیت پذیری و مشارکت دانشجویان در زمینه های مذکور تأسیس گردید (همان ، ص ۱۸۵ـ۱۸۶).همچنین جهاد دانشگاهی مبادرت به تأسیس خبرگزاری دانشجویان ایران کرد (۱۳ آبان ۱۳۷۸). رسالت عمده این نهاد خبری از بدو تأسیس ، اطلاع رسانی صحیح در حوزه های علمی ، فرهنگی ، سیاسی ، اجتماعی ، هنری و صنفی به دانشگاههای سراسر کشور بوده است . این خبرگزاری در مدت فعالیت خود با اقبال سازمانها و مراکز علمی پژوهشی ، مراکز اطلاع رسانی ، جراید کثیرالانتشار، دانشجویان و دانش پژوهان مواجه گردید (همان ، ص ۱۹۵ـ۱۹۶).
منابع : جهاد دانشگاهی ،در مسیر بالندگی : به پاس ۹ سال مدیریت دکترعلی منتظری در جهاد دانشگاهی ( ۱۳۸۵ـ۱۳۷۶ )،[تهران ] ۱۳۸۵ ش ؛ همو، کارنامه پژوهشی جهاد دانشگاهی،[ تهران]۱۳۷۹ ش ـ ؛ همو، گزارش عملکرد جهاد دانشگاهی در سال ۱۳۷۸، [تهران ۱۳۷۸ ش ]؛ فرامرز حق شناس ، «جهاد دانشگاهی ثمره یک فرآیند است » (مصاحبه )، ایران، سال ۵، ش ۱۲۹۸، ۱۶ مرداد ۱۳۷۸؛ محسن قرنفلی ، «جهاد دانشگاهی : پلی میان جامعه و دانشگاه »، (مصاحبه )، در همان ؛ علی منتظری ، تنها یک راه داریم ، انقلابی بمانیم : مجموعه گفت وگوهای دکترعلی منتظری ( ۱۳۸۵ـ۱۳۷۶ )، [تهران] ۱۳۸۵ ش .