جویای کشمیری، میرزا داراب‌بیگ، متخلص به جویا، از شاعران شیعی سده یازدهم و آغاز سده دوازدهم در هند. پدرش، ملاسامری (دیدمری، ص 454)، شاعر بود و سامری تخلص می‌کرد (آرزو، ج 1، ص 344). اجداد جویا در اصل ایرانی بودند و از آنجا به کشمیر مهاجرت کردند. او در کشمیر به‌دنیا آمد (واله داغستانی،ج1، ص 541؛ آرزو، همانجا). برخی منابع، به پیروی از صبح گلشن (صدیق حسن‌خان، ص 110)، اصل وی را تبریزی دانسته‌اند (رجوع کنید به تربیت، ص 101؛ راشدی، بخش 1، ص 184) و کلیاتش نیز با همین عنوان به چاپ رسیده است. برادر او، کامران‌بیگ، نیز شاعر بود و گویا تخلص می‌کرد ولی به اندازه جویا شهرت نیافت (دیدمری، ص 456). برخی متأخران، میرزا فتحعلی تبریزی متخلص به تسکین را نیز برادر دیگر وی معرفی کرده‌اند (رجوع کنید به خوشگو، ج 1، گ 37 پ؛ تربیت، همانجا).از زندگی جویا اطلاع چندانی در دست نیست. بنابر آنچه در باره او نوشته‌اند، وی معاصر اورنگ‌زیب عالمگیر (حک: 1068ـ 1118) بود و استادان او در شعر ملاعلی رضا تجلی،محمد سعید اشرف مازندرانی و میر معزفطرت بودند (دیدمری، ص 454؛ آرزو، همانجا). وی در سخن‌پردازی از صائب تبریزی *پیروی می‌کرد (دیدمری، همانجا) و به‌نوشته واله داغستانی (همانجا) در کشمیر با کلیم و صائب ملاقات کرده بود. آرزو وی را برجسته‌ترین شاعر کشمیر دانسته و گفته است که تمام شاعران کشمیر پس از او یا از شاگردانش بوده‌اند (نظیر ملاساطع و عبدالغنی بیگ قبول) یا از تربیت‌شدگان وی (ج 1، ص345). حاکمان کشمیر، مانند نواب ابراهیم خان، حفظ‌اللّه‌خان و برهان‌الدین فاضل‌خان، حامی جویا بودند و او در اشعار خویش آنان را مدح کرده است (رجوع کنید به همو، 1337 ش، ص 224، 234)، به‌ویژه نواب ابراهیم خان، که مانند جویا شیعه‌مذهب و از حامیان بزرگ او بود و در تربیت شعری‌اش تأثیر مهمی داشت (رجوع کنید به همان، ص 244؛ صدیق حسن‌خان، همانجا).اهمیت جویا در غزلسرایی اوست. از ویژگیهای شعری او مضامین بدیع و کاربرد ترکیبات استعاری و مجازی و متناقض‌نما (پارادوکس)، کاربرد فراوان امثال و اصطلاحات، به کاربردن صنعت مراعات نظیر و تمثیل و ارسال‌المثل، و مهارت در ساختن مادّه تاریخ است. نثر او مرصع و متکلفانه است (همو، 1337 ش، مقدمه محمدباقر، ص یوـ یط). وی به دیباچه‌نویسی علاقه بسیاری داشته، چنان که کلیاتش دارای چهار دیباچه است، بدین‌ترتیب: دیباچه‌ای بر اشعار خود، دیباچه‌ای بر دیوان صائب تبریزی، دیباچه سفینه و دیباچه مرقع (رجوع کنید به ص یک ـ پنج، 895 ـ 898، 904ـ912). جویا اشعاری در استقبال از غزلیات حافظ سروده و اشعاری را نیز از کلیم و صائب و طالب تضمین کرده است (همو، 1378 ش، مقدمه عباسی داکانی، ص 38ـ40).از عیوب اساسی شعر وی، که در واقع از مختصات شعر دوره اوست، تکرار مضامین و تکرار قوافی است (همانجا)؛ با این‌همه، در ساختار صوری و معنوی قصیده نوآوریهایی کرده که از جمله تجدید مطلعهای متعدد و تغزلی با عنوان غزل و حتی گاه گنجاندن یک رباعی در میان قصیده است (رجوع کنید به همو، 1337 ش، ص 117). او قصایدی در نعت امامان معصوم دارد (رجوع کنید به همان، ص 41ـ 178). جویا (1337 ش، ص 243) مدعی شده که در شعر کسی را هجو نکرده است، اما در دیوانش دو هجویه هست، یکی در باره لاهور و دیگری در باره اهالی آن (همان، مقدمه محمدباقر، ص ط ـ ی).وی در 1118 فوت کرد و صفت «سخن‌پرور» مادّه تاریخ فوت اوست (دیدمری، ص 456؛ خلیل، ج 1، ص 174).کلیاتجویا به کوشش محمدباقر گردآوری و در 1337 ش/ 1959 در دانشگاه پنجاب چاپ شد. در 1378 ش اشعار جویا با عنوان دیوان جویای تبریزی، به کوشش پرویز عباسی داکانی، در تهران به چاپ رسید.منابع: سراج‌الدین علی‌بن حسام‌الدین آرزو، مجمع‌النفایس، ج 1، چاپ زیب‌النسا علی‌خان، اسلام آباد 1383 ش؛ محمدعلی تربیت، دانشمندان آذربایجان، تهران 1314 ش؛ داراب‌بیگ جویای کشمیری، دیوان جویای‌تبریزی، چاپ پرویز عباسی داکانی، تهران 1378 ش؛ همو، کلیات جویاتبریزی، چاپ محمدباقر، لاهور 1337 ش؛ علی‌ابراهیم خلیل، تذکره صحف ابراهیم، نسخه خطی کتابخانه دانشگاه توبینگن، ش Or.711 ، نسخه عکسی موجود در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران، ش 2974ـ2977؛ بندربن داس خوشگو، سفینه خوشگو، نسخه خطی کتابخانه موزه بریتانیا، ش 4672. Or ، نسخه عکسی موجود در کتابخانه بنیاد دایره المعارف اسلامی؛ محمد اعظم‌بن خیرالدین دیدمری، واقعات کشمیر، ترجمه ظهور شهداد اظهر، سرینگر، کشمیر 2003؛ حسام‌الدین راشدی، تذکره شعرای کشمیر، بخش 1، لاهور 1983؛ صدیق حسن‌خان، صبح گلشن، چاپ محمد عبدالمجیدخان، چاپ سنگی بهوپال 1295؛ علیقلی‌بن محمدعلی واله داغستانی، تذکره ریاض الشعراء، چاپ محسن ناجی نصرآبادی، تهران 1384 ش.
