جوهری، عبدالرحمانبن اسحاق، محدّث، قاضی و فقیه حنفی قرن سوم و چهارم. کنیه وی ابوعلی است و او را سامرّی و سَدوسی نیز خواندهاند (رجوع کنید به ذهبی، 1415، ص 608؛ ابنحجر عسقلانی، 1376، قسم 2، ص 314؛ تمیمی، ج 4، ص 282). جوهری در سامرا به دنیا آمد. تاریخ تولد او را، به اختلاف، 250 (کندی، ص 536)، 251 (ذهبی، همانجا) و 255 (تمیمی، همانجا) ذکر کردهاند. از دوران کودکی و تحصیلات او اطلاع چندانی در دست نیست. مهمترین استادانش در حدیث، علیبن حرب *(متوفی 265) و محمدبن عبداللّهبنعبدالحکم (متوفی 268) بودهاند. جوهری بیشتر آثار محمدبن ادریس شافعی را نزد ربیعبن سلیمانِ جیزی شاگرد و راوی معتبر شافعی (متوفی 270) آموخت. جوهری حوزه درس پر رونقی داشت و برخی، از جمله ابوالقاسم طَبَرانی (متوفی 360) و ابوبکر محمدبن ابراهیمبن مُقْری (متوفی 381)، از او حدیث نقل کردهاند (رجوع کنید به کندی، ص 536، 571؛ ذهبی، 1401ـ1409، ج 14، ص 541؛ تمیمی، ج 4، ص 283).وی در مصر به منصب قضا رسید (ذهبی، 1415، همانجا)، پس از آن که مقتدر عباسی، هارونبن ابراهیمبن حَمّاد (متوفی 328) را به جای عبداللّهبن ابراهیمبن مُکَرم به منصب قضا گمارد. جوهری و احمدبن علی، معروف به ابوعلی صغیر، مشترکاً نایب هارون در مصر شدند. مدتی نیز جوهری، به تنهایی نایب هارون در امر قضا بود. برخی بر آناند که وی در واقع جانشین و گماشته احمد برادر هارون بود که او منصب نیابت قضای مصر را برعهده داشت (رجوع کنید به کندی، ص 536ـ537؛ ابنحجر عسقلانی، 1376، قسم 2، ص 314ـ 315؛ ابن تغری بردی، ج 3، ص 213؛ سیوطی، ج 2، ص 145). تمیمی (ج 4، ص 282) بهدلیل اینکه نام او در برخی منابع شرححال حنفیان، مانند الجواهر المُضیه *، نیامده، در حنفی بودن او تردید کرده است. وی را از محدّثان ثقه، فقیه و آشنا به ریاضیات معرفی کردهاند. همچنین او را به امانتداری و تکریم بزرگان ستوده و پر سفر (رحّال) وصف کردهاند (رجوع کنید به کندی؛ ذهبی، 1415، همانجاها؛ ابنحجر عسقلانی، 1390، ج 1، ص 281).جوهری در 320 در مصر از دنیا رفت (کندی، ص 537؛ ذهبی، 1401ـ1409، ج 14، ص 541). جز کتابی در علم حساب، اثر دیگری به او منسوب نیست (رجوع کنید به کندی؛ تمیمی، همانجاها).فرزند جوهری، ابومحمدحسنبن عبدالرحمان (متولد 284)، برخلاف پدر، به مذهب مالکی گروید و از نزدیکان قاضی احمدبن ابراهیمبن حمّاد شد. وی مدتی جانشین محمد اسوانی مالکی، قاضی مصر (متوفی 340) و مدتی نیز نایبِ حسینبن عیسی هَرَوان (متوفی 334)، قاضی مصر بود (رجوع کنید به کندی، ص 533 ـ534، 571 ـ572؛ ابنحجر عسقلانی، 1376، قسم 1، ص 187ـ 188)، وی در 331 از این منصب عزل شد و دوباره در 333 به همین منصب گمارده شد و در 339 از دنیا رفت (رجوع کنید به کندی، ص 571؛ ابنحجر عسقلانی، 1376، قسم 1، ص 187ـ 188؛ هویدا عبدالعظیم رمضان، ج 1، ص 324).منابع: ابنتغری بردی، النجوم الزاهره فی ملوک مصر و القاهره، قاهره [? 1383] ـ1392/ [? 1963] ـ 1972؛ ابنحجر عسقلانی، رفعالاصر عن قضاه مصر، چاپ حامد عبدالمجید، محمد مهدی ابوسنه، و محمد اسماعیل صاوی، [بیجا ? 1376/ 1956]؛ همو، لسانالمیزان، حیدرآباد، دکن 1329ـ1331، چاپ افست بیروت 1390/1971؛ تقیالدینبن عبدالقادر تمیمی، الطبقات السنیه فی تراجم الحنفیه، ج 4، چاپ عبدالفتاح محمدحلو، ریاض 1410/1989؛ محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام ووفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، حوادث و وفیات 311ـ320 ه ، بیروت 1415/1994؛ همو، سیراعلام النبلاء، چاپ شعیب أرنؤوط و دیگران، بیروت 1401ـ1409/ 1981ـ 1988؛ عبدالرحمانبن ابیبکر سیوطی، حسن المحاضره فی تاریخ مصر و القاهره، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، [ قاهره] 1387؛ محمدبن یوسف کندی، کتاب الولاه و کتابالقضاه، چاپ رفن گست، بیروت 1908، چاپ افست بغداد [بیتا.]؛ هویدا عبدالعظیم رمضان، المجتمع فی مصر الاسلامیه من الفتح العربی الی العصر الفاطمی، [ قاهره] 1994.
