جوهری، ابونصر اسماعیل‌بن حمّاد، ادیب و لغوی ایرانی قرن چهارم و مؤلف صحاح‌اللغه*. وی از اهالی فاراب، در ماوراءالنهر، بود. در 332 متولد شد (ثعالبی، ج 4، ص 468؛ ابوالفداء، ج 2، ص 138؛ جوهری، مقدمه عطّار، ص 110).جوهری از هوش سرشاری برخوردار بود. در خوش خطی او را همپایه ابن‌مُقْله (متوفی 328) و ابن‌بَواب (متوفی 423) دانسته‌اند. با آنکه عرب‌تبار نبود، مانند افراد عربِ عاربه (بادیه نشین) فصیح سخن می‌گفت (ثعالبی، همانجا؛ یاقوت حموی، ج 6، ص151ـ153؛ ذهبی، ج 17، ص 81). وی از جمله علمایی بود که پس از خلیل‌بن احمد *فَراهیدی (متوفی بین 170 تا 175) به علم عروض پرداخت، به اوزان شعری صورت نهایی داد و آن را تکمیل نمود (رجوع کنید به ابن‌رشیق، ج 1، ص 135ـ137).جوهری ابتدا در فاراب نزد دایی خود، ابوابراهیم اسحاق‌بن ابراهیم (متوفی350)، به‌تحصیل پرداخت و سپس برای ادامه تحصیل به عراق رفت و از محضر ابوعلی فارسی*(متوفی 356) و ابوسعید سیرافی*(متوفی 368) بهره برد. وی پس از بهره‌مندی از علمای شام و عراق، به حجاز سفر کرد و برای کسب مهارت در علم لغت و ادبیات به میان قبایل ربیعه و مُضَر رفت، سپس به خراسان بازگشت و در نیشابور اقامت کرد و به تدریس و تألیف و تعلیم خط و استنساخ کتابها و دفاتر پرداخت (ثعالبی، همانجا؛ ابن‌انباری، ص 344؛ یاقوت حموی، ج 6، ص 153؛ بروکلمان، ج 2، ص 259).وی، که به‌تدریج دچار بیماری روانی شد، روزی برای پرواز، دو لنگه در را با طناب به پهلوهای خود بست و به پشت‌بام مسجدجامع نیشابور رفت و به گمان پرواز، خود را از بام به زمین انداخت (ابن‌انباری، همانجا؛ یاقوت حموی، ج 6، ص 157). تاریخ دقیق مرگ او معلوم نیست؛ آن را سال 393 (ابن‌حجر عسقلانی، ج 1، ص 401)، 398 (ابوالفداء، همانجا)، یا حدود 400 (قفطی، ج 1، ص 196) ضبط کرده‌اند.جوهری به سبب تألیف صحاح‌اللغه شهرت یافته است. از دیگر تألیفات او، عروض‌الوُرقه (در باره علم عروض) و المقدمه فی‌النحواست (ثعالبی؛ ابن‌انباری، همانجاها؛ یاقوت حموی، ج 6، ص 155؛ ابوالفداء، همانجا). اشعاری عالمانه نیز از وی به جامانده است (ذهبی، ج 17،ص 82؛ نیز رجوع کنید به ثعالبی، ج 4، ص 469).منابع: ابن‌انباری، نزهه الالباء فی طبقات الادباء، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، قاهره [? 1386/1967]؛ ابن‌حجر عسقلانی، لسان‌المیزان، حیدرآباد، دکن 1329ـ1331، چاپ افست بیروت 1390/ 1971؛ ابن‌رشیق، العمده فی محاسن‌الشعر و آدابه و نقده، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت 1401/1981؛ اسماعیل‌بن علی ابوالفداء، المختصر فی اخبار البشر: تاریخ ابی الفداء، بیروت: دارالمعرفه للطباعه و النشر، [بی‌تا.]؛ کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی، ج 2، نقله‌الی العربیه عبدالحلیم نجار، قاهره [1974]؛ عبدالملک‌بن محمد ثعالبی، یتیمه الدّهر، چاپ مفید محمد قمیحه، بیروت 1403/1983؛ اسماعیل‌بن حماد جوهری، الصحاح: تاج‌اللغه و صحاح العربیه، چاپ احمد عبدالغفور عطار، بیروت [بی‌تا.]، چاپ افست تهران 1368 ش؛ ذهبی؛ علی‌بن یوسف قفطی، اِنباه الرواه علی‌اَنباء النحاه، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج 1، قاهره 1369/1950؛ یاقوت حموی، معجم‌الادباء، مصر 1355ـ1357/ 1936ـ 1938، چاپ افست بیروت [بی‌تا.].
