جنگل، منطقه وسیعی پوشیده از درخت (به مثابه عنصر اصلی آن)، درختچه و گونههای علفی، با جانوران وحشی کوچک و بزرگ اعم از خشکیزی و آبزی. با در نظر گرفتن پوشش گیاهی، جنگل به جایی اطلاق میشود که حداقل دارای250 اصله درخت و نهال در هر هکتار است که در این صورت، انبوهی آن10% است و جاهای با انبوهی کمتر از آن، منطقه غیر جنگلی نامیده میشوند (بدیعی، ج3، ص265، پانویس2). همچنین در شرایط معمولی، حداقل مساحتلازم برای تشکیل جنگل، از نظر علمی، 3ر0 هکتار (سه هزار متر مربع) است (مروی مهاجر، ص1).جنگل، با توجه به نوع پیدایش و خصوصیاتساختاری، به جنگل بکر، جنگل طبیعی و جنگل مصنوعی یا به طور صحیحتر جنگل دست کاشت یا انسان ساخت طبقهبندی میشود (ساعی، ج2، ص25).در این مقاله به پراکندگی جنگل در ایران و دیگر کشورهایاسلامی پرداخته میشود.1) جنگل در ایرانجنگلهای ایراندر سه منطقه خشک، نیمهخشک و مرطوب پراکندهاند.الف) جنگلهای مناطقخشک ایران در دو ناحیه رویشی ایرانـ تورانی و خلیجـ عمانی واقع شدهاند. ناحیه رویشی ایرانـ تورانی وسیعترین ناحیه رویشی ایران است که دامنههای جنوبی البرز، شمالشرقی، شرق، قسمتی از جنوبشرقی و مناطقمرکزی را شامل میشود. جنگلهای هزار مسجد خراسان رضوی و چهار باغ شاهرود در دامنه جنوبی البرز، از انبوهترین جنگلهای اُرْس ایران محسوب میشوند و در آنها انواع میوههای خوراکی، مانند بادام و زالزالک و گلابی وحشی، نیز وجود دارد. مهمترین جنگلهای بَنه و بادام کشور در رشته کوههای بارز * (استان کرمان)، حوضه آبریز دریاچه بختگان (استان فارس)، جنگلهای تفتان (استان سیستان و بلوچستان) و در استان خراسان جنوبی است. انبوهترین تودههای جنگلی پسته در مناطق چهچهه، خواجه و پلگرد خراسان رضوی، و نیز جنگل پسته قاز انقایه در استان گلستان است(ابراهیمی رستاقی، ص31ـ32).ب) جنگلهای مناطق نیمهخشک ایران واقع در کوههای زاگرس از سردشتِ آذربایجان غربی تا کازرونِ فارس، استانهای آذربایجانغربی، کردستان، کرمانشاه، ایلام، لرستان، چهارمحال و بختیاری، کهگیلویه و بویراحمد، فارس، خوزستان و همچنین در ارتفاعات جنوبی البرز و دیگر مناطق کوهستانی و ارتفاعات گوناگون کشور، به صورت تُنُک، دیده می شود. در این نواحی، جنگلهای انبوه نیز وجود دارد و گاهی به جای جنگل، بوتهزارهایی با درختچهها و بوتههای گوناگون با مراتع خشک دیده میشود. جامعه درختی آن شامل بلوط، بَنه، بادام، بید، صنوبر و ارساست. در این منطقه انواع درختان، مانند گلابی، توت، سنجد، چنار، کیکم، سفیدار و ارغوان، نیز وجود دارد (ثابتی، ص146ـ176؛ مصدق، ص154). جنگلهای ناحیه رویشی خلیجـ عمانی به صورت نوار باریکی از قصر شیرین در استان کرمانشاه (مغرب ایران) آغاز میشود و تا جنوب شرقی ایران، مرز ایران و پاکستان، ادامه مییابد و به دو قلمرو خلیجی و عمانیتقسیم میگردد. انبوهترین جنگل گز و بیشهای آن در حاشیه رودخانه کرخه و دز در استان خوزستان است. از ویژگیهای بارز پوشش گیاهی ناحیه خلیجـ عمانی، جنگلهای ماندابی و مانگروست که از بندر عَسَلویه تا خلیج گواتر به صورت پراکنده وجود دارد و به جنگلهای حرّا نیز معروف است. جنس درخت حرّا به افتخار ابوعلیسینا، Avicennia نامگذاری شدهاست (ابراهیمی رستاقی، ص33ـ 35).ج) جنگلهای مناطق مرطوب ایران. این جنگلها در دامنههای شمالی البرز، در حوضه دریایی مازندران، از آستارا تا گلیداغ در مشرق گرگان امتداد دارند و به جنگلهای هیرکانی و جنگلهای خزری معروفاند. گونههایغالب تشکیل دهنده آن، راش، مَمْرَز، بلوط، توسکا، افرا و انجیلیاند (جهاندار، ص50؛ هدایتی، ص43؛ برای جنگلهای گیلان رجوع کنید به نظامی و مقدم، ص173ـ200).2) جنگل در دیگر کشورهای اسلامیپراکندگی و انواع جنگلها در جهان اسلام عبارتاند از:الف) جنگلهای حاره، که بین حدود ْ5ر23 شمالی و جنوبی از خط استوا قرار گرفتهاند. این جنگلها شامل قسمت عمده افریقا، هندوستان، جنوب شرقی آسیا و غیره میباشند و آن را به چهار گونه تقسیم میکنند:1. جنگلهای بارانی، که حدود 500 ، 2 میلیمتر بارش سالانه دارند. این جنگلها همیشه سبزند (مصدق، ص5 ـ6) و در اعماق آنها انواع گیاهان، حیوانات و موجودات ذره بینی یافت میشود و همه آنها از نظر بوم شناسی (اکولوژی) به هم مرتبطاند. هیچ محیط دیگری تا این اندازه گیاه و حیوان ندارد. برای نمونه، دو هکتار از جنگلهای بارانی مناطق پست ممکن است بیش از دویست نوع درخت داشته باشند، اما در همین مقدار زمین از جنگلهای معتدله ممکن است ده تا بیست نوع درخت یافت شود. فرآوردههای مهم فرعی این نوع جنگلها کائوچو و نخل روغنی است (گالی و هادلی، ص13).2. جنگلهای مرطوب خزان کننده، که حدود هزار تا دوهزار میلیمتر بارش سالانه دارند و تنوع زیستی (بیولوژیکی) آنها از جنگلهای بارانی کمتر است و جنگل تراشی در آنها بیشتر از جنگلهای بارانی صورت میگیرد.3. جنگلهای خشک مناطق حاره، که بارش سالانه آنها بین پانصد تا هزار میلیمتر است. این جنگلها تُنُک و مانند باغ هستند و حیوانات زیادی در آنها زندگی میکنند. نیمی از جنگلهای خشک حاره جهان در افریقا و قسمتی نیز در هندوستاناست.4. جنگلهای حاره کوهستانی، که سطح وسیعی را در آسیا و مناطقی از هیمالیا، میانمار (برمه)، کوهستانهای تایلند و افریقا میپوشانند (مصدق، ص6ـ7). در این جنگلها انواع حیوانات عظیمالجثه (مانند فیل، کرگدن، زرافه)، میمون و انواع خزندگان و حشرات و پرندگان زندگی میکنند (ثابتی، ص99).ب) جنگلهای آسیای صغیر، شامل منطقه وسیعی از ترکیه و سوریه و لبنان، آب و هوای مدیترانهای و بارش فراوان سالانه، به خصوص در فصل پاییز، دارند. دشت آناطولی استپی است و در مسیر رودخانهها قرار دارد و پوشش گیاهی آن شامل صنوبر، بید، گز و چناراست. در کرانه دریا رستنیها درختچهای و پهنبرگاند. گونههای ممرز، نارون، فندق و همچنین درختچههای همیشه سبز نیز در آنجا میروید. در ارتفاعات بین ششصد تا هزار متر از سطح دریا، جنگل از گونههای ممرز، نارون، توسکا، افرا، نمدار، گردو و لرک تشکیل شده است. در ارتفاعات بین هزار تا دوهزار متر از سطح دریا، جامعه جنگل مخلوطی از پهن برگ و سوزنی برگ است. در این منطقه، زیتون، زربین (فلور مدیترانهای)، راش، کاج و بلوط نیز وجود دارد (مصدق، ص37ـ 38).ج) جنگلهای قفقاز در رشته کوههای قفقاز، رستنیهای بسیار مخلوط دارد. در ارتفاعات، سوزنی برگها و درختان راش و بلوط میرویند. در جنگلهای مغرب قفقاز انواع جنگلهای رطوبت پسند معتدله (جامعه بلوط در ارتفاع دویست تا ششصد متر از سطح دریا) و راش و مَمْرَز و شمشاد و انواع پیچک و جنگلهای استپی یافت میشود (همان، ص40).د) جنگلهای کوهستانی آسیای مرکزی دارای رشته کوههای وسیعی است که در جنوب سیبری واقع شده و قسمتی از ادامه رشته کوههای به طرف افغانستان است و دشت پامیر و کوه آلتای در آن واقع است. نوع رستنیهای آن پهن برگ است. در جنگلهای بیابانی آسیای مرکزی ــ که از مشرق دریای خزر آغاز میشود و به دریاچه آرال، ترکمنستان و رشته کوه تین شان میرسد و قسمتی از ایران را نیز شامل میشود ــ رستنیها از گونههای درختچه ای همراه با ریشههای عمیق است(همان، ص47).ه) جنگلهای ناحیه آرال، شامل جنوب شرقی روسیه در اروپا تا سرحد بالکان و قسمت بزرگی از آسیای مرکزی، دارای آب و هوای برّی و نوسانات دما، زمستانهای سرد و تابستانهای خشک است. جنگلهای آن از گونههای بلوط و کاج و گاه مخلوطی از این دو گونه میباشد. در آنجا جنگل به صورت استپ نیز مشاهده میشود (همان، ص49ـ50).و) جنگلهای اردن در قسمتی از آنها آب و هوا مدیترانهای و در جنوب آن استپی و بیابانی است. در شمال افریقا (مراکش، الجزایر، تونس و لیبی) رستنیها مدیترانهای و تُنُک است و گونههای راش و گونههایی از بلوط در جنگلها دیدهمیشود. جنگلهای بینالنهرین از نوع نیمه بیابانی و استپی است(همان، ص129ـ 133؛ برای گونههایگیاهی رجوع کنید به ص 37ـ 137).منابع: مرتضی ابراهیمی رستاقی، «جنگلهای ایران: جنگلهای خشک»، در کیمیای سبز، تهران: سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری کشور، 1382 ش؛ ربیع بدیعی، جغرافیای مفصل ایران، تهران1362 ش؛ حبیباللّه ثابتی، جنگلهای ایران، تهران1346 ش؛ جهانگیر جهاندار، «حریق در جنگلهای شمال»، در همان؛ هاشم کنشلو، نگرشی بر سیمای منابع طبیعی سواحل جنوب کشور، [تهران] 1377 ش؛ فرانک گالی و ملکوم هادلی، «جنگلهای گرمسیری منبعی غنی اما ناپایدار»، پیام یونسکو، ش134(اردیبهشت1360)؛ احمد مصدق، جغرافیایجنگلهای جهان، تهران1377 ش؛ محمدطاهر نظامی و محمدحسین مقدم، «جنگلهای گیلان»، در کتاب گیلان، ج3، تهران: گروه پژوهشگران ایران، 1374 ش؛ محمدعلی هدایتی، «جنگلهای هیرکانی و ویژگیهای زیست محیطی»، در کیمیای سبز، همان.
