تخت‌مرمر ، از قدیمترین‌بناهای‌سلطنتی‌تهران‌و نیز نام‌تختی‌در مجموعة‌کاخ‌گلستان.1) عمارت‌تخت‌مرمر. به‌علت‌اهمیت‌ایوان‌آن، به‌ایوان‌تخت‌مرمر نیز مشهور است. بیشتر منابع‌جدید، ساخت‌این‌بنا را به‌آقامحمدخان‌قاجار (حک : 1193ـ1212) نسبت‌داده‌اند ( رجوع کنید به ملکی، ص؛ تکمیل‌همایون، ج 1، ص 80؛ د. فارسی، ذیل«کاخ‌گلستان»)، اما منابع‌معتبر دورة‌قاجار آن‌را در شمار آثار این‌دوره‌نیاورده‌اند. بر اساس‌شواهد کتب‌تاریخی‌زندیه‌و قاجاریه، به‌احتمال‌قوی‌بانی‌آن‌کریم‌خان‌زند بوده‌است؛ در تاریخ‌گیتی‌گشا و گلشن‌مراد ، از منابع‌تاریخی‌دورة‌زندیه، از عمارت‌و تالاری‌یاد شده‌که‌کریم‌خان‌در 1173 در تهران‌ساخته‌است(نامی‌اصفهانی، ص 96؛ غفاری‌کاشانی، ص 136). منابع‌دورة‌قاجار نیز از بنای‌دیوانخانة‌بزرگی‌در همین‌سال‌در ارگ‌تهران‌سخن‌گفته‌اند (اعتمادالسلطنه، ج، ص 844؛ رضاقلی‌هدایت، ج 9، ص 197). اطلاق‌تالار و دیوانخانه‌به‌این‌بنا، با ویژگیهای‌آن‌قابل‌انطباق‌است؛ تالار می‌تواند همان‌ایوان‌بزرگ‌بنا باشد و دیوانخانه‌نیز با کاربرد حکومتی‌و رسمی‌آن‌تناسب‌دارد. بنابر روایتی‌مشهور، آقامحمدخان‌قاجار در 1206 پس‌از تصرف‌شیراز دستور داد قصر وکیل‌را ویران‌کنند و سنگها و آیینه‌ها و پرده‌ها و ستونهای‌آن‌را در تهران‌در ایوان‌دیوانخانه‌نصب‌نمایند (اعتمادالسلطنه، ج 1، ص 850؛ مستوفی، ج، ص).ایوان‌دیوانخانه(دارالاماره) بیشتر محل‌برگزاری‌مراسم‌سلطنتی، جشنها، اعیاد و بویژه‌عید نوروز بود. صدور فرمانهای‌حکومتی‌مانند ابلاغ‌تکالیف‌وزیران، یا پذیرفتن‌سفیران‌نیز در این‌محل‌انجام‌می‌شد (اعتمادالسلطنه، ج، ص؛ مهدیقلی‌هدایت، 1363ش، ص). مراسم‌جلوس‌دوم‌محمدشاه‌و ناصرالدین‌شاه‌قاجار و انتصاب‌میرزا تقی‌خان‌امیرکبیر نیز در این‌مکان‌بوده‌است(ذکاء، ص؛ سپهر، ج، ص؛ ریاضی، ص). آخرین‌مراسم‌انجام‌شده‌در این‌محل، جلوس‌رضاشاه‌پهلوی‌در 1304ش‌بود (ذکاء، ص).این‌بنای‌سلطنتی‌از آثار منحصر به‌فرد اوایل‌دورة‌قاجار است(مصطفوی، ج 1، ص 83) و سالتیکوف‌در سفرنامة‌خود (ص‌ـ 88) از آن‌به‌عنوان‌زیباترین‌تالار در ایران‌یاد کرده‌است. بخشی‌از اطلاعات‌تاریخی‌ما در بارة‌این‌بنا مبتنی‌بر نوشته‌های‌جهانگردان‌اروپایی‌است( رجوع کنید به ذکاء، ص 54 ، 60، 63، 67).عمارت‌تخت‌مرمر دو طبقه‌است‌و در گذشته‌در حیاط‌جداگانه‌ای‌واقع‌شده‌بود ( رجوع کنید به بایندر ، ص)، اما اکنون‌با دیگر ساختمانهای‌کاخ‌گلستان‌در یک‌محوطه‌قرار دارد. در جلو ایوان‌دو ستون‌سنگی‌به‌ارتفاع‌حدود هشت‌متر، که‌در 1206 از قصر وکیل‌آورده‌شده‌اند، سقف‌را نگه‌می‌دارند. این‌ستونها فاقد پایه‌یا ته‌ستون‌اند و روی‌آنها با طرح‌گلدانی‌و فتیله‌ای‌وخیاره‌خیاره‌تزیین‌شده‌است(ذکاء، ص؛ نیز رجوع کنید به تصویر). اِزاره‌های‌داخل‌و خارج‌ایوان‌با مرمرهای‌زردِ حجاری‌شده‌با گل‌و بته‌های‌برجستة‌متقارن، با شکل‌طوطی‌و عقاب‌پوشانده‌شده‌و همة‌آنها از شیراز به‌تهران‌حمل‌گردیده‌است(ذکاء، ص). در انتهای‌ایوان‌طاقنمایی‌هست‌که‌در قسمت‌پایینِ آن‌پنجره‌های‌اُرُسی‌قرار دارد که‌تمام‌دیوار را فرا گرفته‌و کتیبه‌ای‌آیینه‌کاری‌بالای‌آن‌را پوشانده‌است. تمام‌سقف‌و دیوارهای‌این‌ایوان‌آیینه‌کاری‌و مزین‌به‌شیشه‌های‌رنگی‌است(ذکاء، ص؛ کرزن، ج 1، ص 415).در دورة‌فتحعلی‌شاه‌ایوان‌تغییر مهمی‌نکرد (ذکاء، ص)؛ فقط‌در 1232 یرمولوف، فرمانده‌کل‌قوای‌گرجستان، از طرف‌امپراتور روسیه‌هدایایی، از جمله‌سه‌آیینة‌بزرگ، به‌دربار فتحعلی‌شاه‌آورد که‌دو قطعة‌آن‌در ایوان‌تخت‌مرمر نصب‌شد (اعتمادالسلطنه، ج، ص).با استفاده‌از تصاویری‌که‌اوژن‌فلاندن‌در 1256 از عمارت‌تخت‌مرمر رسم‌کرده‌است، می‌توان‌تا حدودی‌وضع‌بنا را پیش‌از تغییرات‌آن‌در دورة‌ناصرالدین‌شاه‌تصور کرد. این‌تغییرات‌عبارت‌اند از: قراردادن‌سه‌پنجرة‌دو لتی‌بجای‌ارسیهای‌دوطرف‌در هر دهنه؛ پرکردن‌ایوانچه‌ها و طاقیهای‌بالای‌دهلیزهای‌ایوان، تغییر کاشیهای‌جرزها و کتیبه‌ها و نمای‌ایوان‌با تزیین‌کاشیهای‌گلدانی‌و چدنی؛ تبدیل‌پشت‌بام‌کاه‌گلی‌به‌شیروانی؛ تبدیل‌حوض‌اسلیمیِ تودرتوی‌جلو ایوان‌به‌حوض‌بیضی‌ساده؛ پرکردن‌طاقهای‌جناغی‌و بزرگ‌کردن‌غلام‌گردشها و نصب‌آیینه‌های‌بزرگ‌بر روی‌دیوار آنها؛ بلندتر کردن‌سقف دهلیزهای‌دو طرف‌که‌کف‌غلام‌گردشها را تشکیل‌می‌دادند و دیوار کشیدن‌جلو آنها و نصب‌دو در منبت‌کاری‌با طاقهای‌هلالی‌در وسط‌آنها؛ برداشتن‌حوض‌کوچکی‌که‌در شاه‌نشین‌ایوان‌قرار داشت(ذکاء، ص‌ـ76).ایوان‌تخت‌مرمر پردة‌کتانی‌گلدوزی‌شده‌ای‌داشته‌که‌با قرقره‌هایی‌جمع‌می‌شده‌است(فلاندن، ص؛ ذکاء، ص‌ـ 74، 77، 81). در طاقنماهای‌ایوان‌و نیز دو اتاقِ دو طرف‌ایوان(گوشواره‌ها)، تابلوهای‌نقاشی‌از پادشاهان‌قاجار و شاهزادگان‌و صحنه‌های‌جنگ‌بوده‌که‌برخی‌از آنها باقی‌است‌و برخی‌به‌ساختمانهای‌دیگر کاخ‌گلستان‌منتقل‌شده‌است. اغلب‌این‌نقاشیها متعلق‌به‌دورة‌فتحعلی‌شاه‌است، از جمله‌آثار مهرعلی‌نقاشباشی. یکی‌از دو اتاق‌گوشواره‌به«اتاق‌نقاشخانه» معروف‌و در اختیار نقاشباشی‌وقت‌بود (کریم‌زاده‌تبریزی، ج، ص، 1255، 1257؛ ذکاء، ص‌ـ104، 109).2) تخت‌مرمر. در 1221 فتحعلی‌شاه‌به‌سبب‌محفوظ‌نبودن‌ایوان‌تخت‌مرمر و دشواری‌جابجایی‌تخت‌طاووس، دستور داد تختی‌بسازند که‌همیشه‌در وسط‌ایوان‌قرار داشته‌باشد. این‌تخت‌به‌تخت‌مرمر یا تخت‌سلیمانی‌مشهور شد. بر روی‌طارَمیهای(دست‌اندازهای‌دور تا دور تخت) تخت‌مرمر اشعاری‌از فتحعلی‌خان‌صبا حک‌و زراندود شده‌است‌که‌دارای‌مادّه‌تاریخ‌ساخت‌تخت‌است. نام‌سازندة‌اصلی‌تخت، محمدابراهیم، نیز بر روی‌مجسمه‌ها حک‌شده‌است(مصطفوی، ج، ص؛ ذکاء، ص‌ـ92، 95، 99). طراح‌این‌تخت‌میرزا بابای‌شیرازی‌نقاشباشی‌است(ذکاء، ص). تخت‌مرمر از 65 قطعه مرمر زرد معادن‌یزد در اندازه‌های‌مختلف‌ساخته‌شده‌است. ارتفاع‌آن‌یک‌متر است‌و نشیمنگاه‌آن از دو سطح3*2 متر (سطح‌جلو) و 28ر1*70ر1 متر (سطح‌عقب) تشکیل‌می‌شود. تخت‌بر دوش‌سه‌مجسمة‌دیو و شش‌فرشته‌و بر یازده‌ستون‌مارپیچی‌قرار دارد. بعضی‌از ستونها در زیر تخت‌و بقیه‌در کناره‌های‌تخت‌و هرکدام‌در پشت شیری‌قرار گرفته‌اند. بر روی‌سطح‌عمودی‌کنار دو پلة‌جلو تخت، نقش‌دو اژدها و در دوسوی‌پلة‌اول‌دو مجسمة‌شیر حجاری‌شده‌است.در 1336ش‌ایوان‌تخت‌مرمر در اختیار ادارة‌هنرهای‌زیبا قرار گرفت‌و تعمیراتی‌در آن‌انجام‌شد (ذکاء، ص). ظاهراً مدتی‌نیز در اختیار سازمان‌شیروخورشید قرار گرفت(مصطفوی، همانجا). در دهة1370ش‌نیز دوباره‌مرمت‌شد و حتی‌برخی‌از سنگهای‌ازارة‌دیوار از رستوران‌لُقانته‌در میدان‌بهارستان‌به‌این‌محل‌منتقل‌شد (علی‌اکبر امامی، موزة‌کاخ‌گلستان، مصاحبة‌مورخ9 تیر 1380).منابع: اعتمادالسلطنه؛ هنری‌بایندر، سفرنامة‌هانری‌بایندر: کردستان، بین‌النهرین‌و ایران، ترجمة‌کرامت‌اللّه‌افسر، تهران1370ش؛ ناصر تکمیل‌همایون، تاریخ‌اجتماعی‌و فرهنگی‌تهران، تهران1377ش ـ ؛ د.فارسی؛ یحیی‌ذکاء، تاریخچة‌ساختمانهای‌ارگ‌سلطنتی‌تهران‌و راهنمای‌کاخ‌گلستان، تهران1349ش؛ محمدیوسف‌ریاضی، عین‌الوقایع: ] وقایع‌ایران: 1231ـ1324 ق[ ، چاپ‌محمد آصف‌فکرت، تهران1372ش؛ آلکسی‌دمیتری‌یویچ‌سالتیکوف، مسافرت‌به‌ایران، ترجمة‌محسن‌صبا، تهران1365ش؛ محمدتقی‌سپهر، ناسخ‌التواریخ: سلاطین‌قاجاریه، چاپ‌محمدباقر بهبودی، تهران1344ـ 1345ش؛ ابوالحسن‌غفاری‌کاشانی، گلشن‌مراد ، چاپ‌غلامرضا طباطبائی‌مجد، تهران1369ش؛ اوژن‌ناپلئون‌فلاندن، سفرنامة‌اوژن‌فلاندن‌به‌ایران، ترجمة‌حسین‌نورصادقی، تهران1356ش؛ جرج‌ناتانیل‌کرزن، ایران‌و قضیة‌ایران، ترجمة‌غ. وحید مازندرانی، تهران1362ش؛ محمدعلی‌کریم‌زاده‌تبریزی، احوال‌و آثار نقاشان‌قدیم‌ایران‌و برخی‌از مشاهیر نگارگر هند و عثمانی، لندن1363ـ1370ش؛ عبداللّه‌مستوفی، شرح‌زندگانی‌من، یا، تاریخ‌اجتماعی‌و اداری‌دورة‌قاجاریّه، تهران1360ش؛ محمدتقی‌مصطفوی، آثار تاریخی‌طهران، ج، چاپ‌میرهاشم‌محدّث، تهران1361ش؛ حسین‌ملکی، تهران‌در گذرگاه‌تاریخ‌ایران، تهران1370ش؛ محمدصادق‌نامی‌اصفهانی، تاریخ‌گیتی‌گشا ، با مقدمة‌سعید نفیسی، تهران1363ش؛ رضاقلی‌بن‌محمدهادی‌هدایت، ملحقات‌تاریخ‌روضة‌الصفای‌ناصری، در میرخواند، تاریخ‌روضة‌الصفا ، ج‌ـ10، تهران1339ش؛ مهدیقلی‌هدایت، گزارش‌ایران، چاپ‌محمدعلی‌صوتی، تهران1363ش.
