تختِ فولاد ، گورستانی‌بسیار مشهور و مورد احترام‌در اصفهان. تخت‌فولاد از زمان‌متروک‌شدن‌گورستانهای‌داخل‌شهر تا 1363 ش‌ــ که‌گورستان‌شهر در باغ‌رضوان‌ایجاد شد ــ تنها گورستان‌اصفهان‌بود (جابری‌انصاری، 1378ش، ج، ص 170؛ مهدوی، ص 14) اما امروزه‌فقط‌شهدا را در آن‌به‌خاک‌می‌سپارند.تخت‌فولاد از دورة‌الجایتو (703ـ716) گورستان‌بوده‌است(جابری‌انصاری، همانجا) و تا اواخر دورة‌صفوی، مزار بابا رکن‌الدین‌نیز خوانده‌می‌شد (هنرفر، ص 493؛ نیز رجوع کنید به بابا رکن‌الدین‌شیرازی* ).در سبب‌نامگذاری‌این‌گورستان‌به‌تخت‌فولاد، اقوال‌گوناگونی‌هست، از جمله‌آنکه‌امام‌حسن‌علیه‌السلام‌تختی‌از فولاد برای‌بی‌اثر کردن‌جادوی‌یهودیان‌در آن‌ساخت، این‌قول‌مورد مناقشه‌قرار گرفته‌است(گزی‌برخواری، ص 34ـ 35)؛ قول‌دیگر آنکه‌در اوایل‌قرن‌پنجم، در ری‌پسر پولاد، از اتباع‌بُوَیهیان(آل‌بویه)، یاغی‌شد و تولیت‌اصفهان‌را به‌او دادند و تخت‌فولاد منسوب‌به‌پدر اوست‌که‌تخته‌سنگی‌ساخته‌بود و بر روی‌آن‌می‌نشست(جابری‌انصاری، 1378ش، ج 2، ص 122). محل‌این‌سنگ‌و قبر فولاد در غرب‌غسالخانه‌ای‌قرار داشت‌که‌در 1366ش‌به‌منظور ایجاد میدان‌میوه‌ویران‌شد (مهدوی، ص 21). به‌گفتة‌جمشید مظاهری، تخته‌سنگ‌مذکور منسوب‌به‌استاد فولادِ حلوایی‌است‌که‌سنگ‌گور وی‌با تاریخ‌محرّم959 هم‌اکنون‌در حیاط‌مرکز تلفن‌تخت‌فولاد واقع‌است. استاد فولاد ظاهراً از فِتیان‌روزگار خود بوده‌است‌و مردم‌او را از اولیا می‌دانند و از کرامات‌او حکایت‌می‌کنند (جابری‌انصاری، 1378 ش، ج 2، یادداشتهای‌مظاهری، ص‌ـ212).وجه‌نامگذاری‌تخت‌فولاد به‌مزار بابا رکن‌الدین، وجود مدفن‌این‌عارف‌و صوفی‌سدة‌هشتم‌در غرب‌این‌گورستان‌است(هنرفر، همانجا؛ نیز رجوع کنید به شاردن، ص 69ـ70؛ بهشتیان، ص 44). اگرچه‌آغاز تاریخ‌تخت‌فولاد را دورة‌الجایتو دانسته‌اند، شهرت‌وجود مقبره‌ای‌به‌نام‌لسان‌الارض‌در شمال‌شرقی‌آن، تاریخش‌را به‌گذشته‌های‌بسیار دور پیوند می‌زند. لسان‌الارض‌را متعلق‌به‌یوشع، از پیامبران‌بنی‌اسرائیل، دانسته‌اند (جابری‌انصاری، 1378ش، ج، ص 173، ج، ص 444؛ خوانساری، ج 1، ص 19 آن‌را متعلق‌به‌اشعیا می‌داند) و از قدیم‌مردم‌در شبهای‌جمعه‌برای‌عبادت‌و دعا در آنجا گرد می‌آمده‌اند (ارباب‌اصفهانی، ص 47). برخی، تاریخ‌بنای‌مقبرة‌لسان‌الارض‌را به‌دورة‌دیالمه‌بازمی‌گردانند. این‌ناحیه‌در روزگار دیلمیان‌و آل‌زیار محل‌رخدادهای‌مهمی‌بوده‌است، از جمله‌آتش‌بازی‌معروف‌مرداویچ، پسر زیار، در جشن‌سدة323 که‌به‌کشته‌شدن‌وی‌انجامید (مهدوی، ص 29؛ جابری‌انصاری، 1321ش، ص 77؛ بزرگزاد، ص 106ـ 108). عارفان و زاهدان‌سده‌های‌پنجم‌تا نهم، در این‌ناحیه‌زوایا و عبادتگاههایی‌ساخته‌بودند (مهدوی، ص 24؛ نیز رجوع کنید به ادامة‌مقاله)؛ چنانکه‌کمال‌الدین‌اسماعیل‌اصفهانی(متوفی635)، شاعر معروف، در یکی‌از همین‌تکایای‌تخت‌فولاد به‌دست‌مغولان‌کشته‌شد (ظل‌السلطان، ج، ص‌ـ381). در سده‌های‌هفتم‌وهشتم‌شماری‌از عرفای‌بزرگ‌ــ که‌در آن‌عصر معمولاً به«بابا» یا «عمو» شهرت‌داشتند ــ در تخت‌فولاد ساکن‌شدند که‌مشهورترین‌آنان‌بابا رکن‌الدین‌بود. در مجاورت‌قبر بابا رکن‌الدین‌اتاقهایی‌متصل‌به‌هم‌وجود داشته‌است‌که‌در یکی‌از آنها، معروف‌به‌چله‌خانه، سابقاً مرتاضان‌چله‌نشینی‌می‌کرده‌اند (هنرفر، ص 500).تخت‌فولاد در زمان‌صفویه‌از قبرستانهای‌دوازده‌گانه‌اصفهان‌بود و در آن‌چهارصد تکیه‌و بقعه‌ساخته‌شده‌بود، که‌از آن‌جمله‌است: تکیة‌بابا رکن‌الدین، تکیة‌میرفندرسکی، تکیة‌میرزا رفیعا و تکیة‌خاتون‌آبادی(شاردن، ص 121؛ بهشتیان، ص‌ـ46، 49، 58 ـ59). در همین‌دوره‌خیابانی‌به‌موازات‌چهارباغ‌بالا (چهارباغ‌علیای‌عباسی) به‌سوی‌شیراز احداث‌شد که‌از بین‌تکایای‌تخت‌فولاد می‌گذشت(بهشتیان، ص 40، 42؛ جابری‌انصاری، 1378ش، ج، ص‌ـ161). چهارباغِ اطرافِ این‌خیابان‌و آبشارها و حوضهای‌جلو آن‌به‌همراه‌بسیاری‌از آثار صفوی‌در این‌منطقه‌در فتنة‌افغان‌و نیز در اوایل‌سلطنت‌مظفرالدین‌شاه‌قاجار (1313ـ1324) یکسره‌ویران‌شد. در زمان‌قاجار، محمدحسین‌خان‌امین‌الدوله‌از جنوب‌پل‌خواجو تا دروازة‌تخت‌فولاد خیابانی‌ساخت‌که‌به«چهارباغ‌امین‌آباد» معروف‌شد (ارباب‌اصفهانی، ص 43ـ44). امروزه‌این‌خیابان‌به‌نام«فیض» نامیده‌می‌شود.در 1294 تخت‌فولاد یکی‌از دو گورستان‌شهر اصفهان‌با محیطی‌تقریباً بیش‌از ربع‌فرسنگ‌بود (تحویلدار، ص 33ـ34). از 1300 تا 1308 آبادی‌و دیه‌مختصری‌داشت‌و باغ‌سعادت‌آباد حد شمالی‌آن‌را تشکیل‌می‌داد. قبرستانی‌وسیع‌و تکیة‌میرفندرسکی‌و بقعة‌لسان‌الارض‌در شمال‌شرقی‌و مسجد مصلاّ در غرب‌آن‌قرار داشت. مصلاّ ی‌تخت‌فولاد که‌بعد از 1300 ساخته‌شده‌است، حدود بیست‌جریب‌مساحت‌دارد (جابری‌انصاری، 1378ش، ج، ص 143). در 1318 در مغرب‌دروازة‌تخت‌فولاد ــ که‌سابقاً معبر کاروان‌فارس‌بوده ــ مسجد و مدرسه‌رکن‌الملک‌ساخته‌شده‌است(همانجا؛ نیز رجوع کنید بههنرفر، ص 805 ـ806).از حدود 1335 تا 1350 ش‌بخشهای‌بیشتری‌از شهر به‌سوی‌منطقة‌تخت‌فولاد توسعه‌یافت(شفقی، نقشة‌ش15). در نیم‌قرن‌اخیر در این‌منطقه‌تحولاتی‌روی‌داده‌است‌که‌از مهمترین‌آنهاست: تغییر بافت‌معماری‌و شهرسازی؛ در محدودة‌شهری‌قرارگرفتن‌تخت‌فولاد، بویژه‌سکونت‌جمع‌کثیری‌از حاشیه‌نشینان‌شهر در جوار مقابر و تکایای‌آن؛ ایجاد بناها و بقاع‌جدید در آنجا.در طی‌سالها، تعداد زیادی‌از تکیه‌ها و قبرهای‌تخت‌فولاد تخریب‌شده‌است، از جمله‌تکیة‌نواب، قبر فاضل‌اردستانی‌از علمای‌عهد صفوی، قبر ضیاء شاعر و خطاط، قبر دامی‌شاعر، سردابِ اعقاب‌میرمحمدصادق‌موسوی‌خواجویی‌در جنوب‌تکیه‌خاتون‌آبادیها و قبر ملاعبدالقادر عاشق‌آبادی، عارف‌مشهور اواخر عهد صفوی. اراضی‌این‌مکانها یا به‌خانه‌و مغازه‌تبدیل‌شده‌یا به‌سبب‌تعریض‌خیابان‌و تسطیح‌جاده‌از میان‌رفته‌است(مهدوی، ص 222، 224). انتقال‌آثار مقبرة‌ملامحمد صادق‌پلوی‌اردستانی‌از کنار پل‌خواجو به‌تکیة‌کازرونی‌و ساختن‌مرکز مخابرات‌روبروی‌تکیة‌آغاباشی‌در چند سال‌گذشته‌از مهمترین‌تغییرات‌در این‌گورستان‌است(رفیعی‌مهرآبادی، ص؛ جابری‌انصاری، 1378ش،ج، یادداشتهای‌مظاهری، همانجا).تخت‌فولادِ کنونی‌از جنوب‌به‌خیابانهای‌سعادت‌آباد و خیابان‌سجاد، از غرب‌به‌خیابان‌جهانگیرخان‌قشقایی، از شمال‌به‌کوچة‌تکیه‌میر و کوچة‌شهید مصطفی‌کیانی‌و از شرق‌و جنوب‌شرقی‌به‌بخش‌دیگری‌از خیابان‌سجاد محدود است‌و برخی‌تکیه‌ها و مقابر از این‌محدوده‌بیرون‌اند. بین‌تکایا و مقابر محدودة‌تخت‌فولاد، منازل‌مسکونی‌متعددی‌به‌صورت‌حاشیه‌نشین‌وجود دارد. در سالهای‌اخیر نمازهای‌اعیاد، به‌امامت‌آیت‌اللّه‌شیخ‌عباسعلی‌ادیب، در مکان‌مصلاّ ی‌این‌منطقه‌اقامه‌شده‌است. پیشینة‌معنوی، رخدادهای‌عبادی‌و آیینی، وجود مساجد و زیارتگاهها و مصلاّ یِ وسیعِ در حال‌ساخت‌با بنایی‌بسیار عظیم‌و معماری‌ویژه‌و مأذنه‌های‌بسیار بلند، گواه‌توجه‌خاص‌به‌منطقه‌در دوران‌کنونی‌است.در دورة‌معاصر در تخت‌فولاد برای‌برخی‌از بزرگان‌و اندیشمندان، بقعه‌و بنای‌یادبود احداث‌کرده‌اند، از جمله: بنای‌یادبود بهاءالدین‌محمد اصفهانی(فاضل‌هندی)، آیت‌اللّه‌حاج‌آقارحیم‌ارباب، حکیم‌جهانگیرخان‌قشقایی، ملااسماعیل‌خواجویی، استاد جلال‌تاج‌اصفهانی، آیت‌اللّه‌شمس‌آبادی، بانو نصرت‌الحاجیه‌امین.تخت‌فولاد گنجینه‌ای‌است‌از آثار مختلف‌هنری، از جمله‌معماری، گچ‌بری، کاشی‌کاری، خوش‌نویسی، حجاری، شعر و مادّه‌تاریخ، نگارگری، طراحی‌و نقاشی‌از دوره‌های‌مختلف‌در اصفهان. از جملة‌آثار هنری‌در رشتة‌معماری‌و کاشی‌کاری: بقعة‌آقا حسین‌خوانساری، آرامگاه‌محمدکاظم‌واله، آرامگاه‌میرزا رفیعای‌نائینی، مسجد و مدرسة‌رکن‌الملک‌و تکایای‌حاج‌محمدجعفر آباده‌ای، بابا رکن‌الدین، میرفندرسکی‌در خور ذکر است. در خوش‌نویسی: سنگ‌مزار واله، شاعر و خطاط، به‌خط‌تعلیق‌خودش، سنگنوشتة‌قبر مادر شاهزاده‌به‌خط‌محمدباقر اصفهانی(سمسوری)، کتیبة‌خط‌میرعماد حسنی در تکیة‌میرفندرسکی، سنگنوشتة‌مادّه‌تاریخ‌مسجد مصلاّ به‌خط‌میرزاعبدالرحیم‌افسر، کتیبة‌سردرِ تکیة‌حاج‌محمدجعفر آباده‌ای‌به‌خط‌میرزافتح‌اللّه‌خان‌جلالی، و کتیبه‌های‌بقاع‌و تکایای‌بابا رکن‌الدین، میرزا رفیعا، شهشهانی‌و مسجد رکن‌الملک‌را می‌توان‌نام‌برد. اشعار شعرایی‌نظیر واله، محمدطلعت‌اصفهانی، سلیمان‌خان‌شیرازی(رکن‌الملک)، طغرل، مانی، ملامحمدحسین‌ضیاء اصفهانی‌از جمله‌آثار هنری‌موجود در تخت‌فولاد است( رجوع کنید به قدسی، جاهای‌متعدد). از جمله‌آثار نقاشی‌قدیمی‌در این‌گورستان: تصویری‌از شیخ‌بهایی و میرفندرسکی‌اثر سیدحسین، در حجرة‌آرامگاه‌سران‌بختیاری‌و دو تصویر از رکن‌الملک‌بر کاشی‌مجاور آرامگاه‌وی‌در مسجد رکن‌الملک‌است. از نمونه‌های‌کم‌نظیر هنر سنگ‌تراشی‌در تخت‌فولاد: سنگ‌قبر آقامحمد بیدآبادی‌از استاد محمدعلی‌و سنگ‌قبر شیخ‌محمدتقی‌نجفی‌اصفهانی، صاحب‌هدایة‌المسترشدین، از استاد محمدرضا، پسر استاد محمدعلی‌و سنگ‌قبر حسینقلی‌خان‌ایلخان‌بختیاری‌در تکیة‌میر و کتیبة‌حجاری‌شدة‌سردرِ مسجد مصلاّ ی‌تخت‌فولاد است(همائی، ص 356ـ357). مقصورة‌کوچک‌مسجد مصلاّ که‌متعلق‌به‌دورة‌آق‌قوینلو و شاید یکی‌دو قرن‌قبل‌از آن‌بوده، متأسفانه‌در نوسازی‌اخیر مسجد تخریب‌شده‌است(مهدوی، ص 33).نگارگری، طراحی‌و نقش‌اندازی‌قبور بزرگان‌و دیگر قبور گورستان‌ــ که‌برخی‌نشان‌دهندة‌شغلِ متوفی‌است ــ و نیز خطوط‌نوشته‌شده‌بر صدها سنگ‌قبر، از آثار ارزشمند این‌گورستان‌در دوره‌های‌مختلف‌است.منابع: محمدمهدی‌بن‌محمدرضا ارباب‌اصفهانی، نصف‌جهان‌فی‌تعریف‌الاصفهان، چاپ‌منوچهر ستوده، تهران‌ش؛ حبیب‌اللّه‌بزرگزاد، جشن‌ها و اعیاد ملی‌و مذهبی‌در ایران‌قبل‌از اسلام، اصفهان1350 ش؛ عباس‌بهشتیان، بخشی‌از گنجینة‌آثار ملی‌ایران، اصفهان1343 ش؛ حسین‌بن‌محمدابراهیم‌تحویلدار، جغرافیای‌اصفهان، چاپ‌منوچهر ستوده، اصفهان1342 ش؛ محمدحسن‌جابری‌انصاری، تاریخ‌اصفهان، چاپ‌جمشید مظاهری، اصفهان1378ش؛ همو، تاریخ‌اصفهان‌وری‌و همة‌جهان، ] اصفهان[ 1321ش؛ خوانساری؛ ابوالقاسم‌رفیعی‌مهرآبادی، آثار ملی‌اصفهان، تهران1352 ش؛ ژان‌شاردن، سیاحتنامة‌شاردن: سازمان‌نظامی‌و سیاسی‌و مدنی‌ایران، ترجمة‌محمدعباسی، ج، تهران1345ش؛ سیروس‌شفقی، جغرافیای‌اصفهان، اصفهان1353ش؛ مسعودمیرزا بن‌ناصر ظلّالسلطان، خاطرات‌ظل‌السلطان، چاپ‌حسین‌خدیوجم، تهران1368 ش؛ منوچهر قدسی، خوشنویسی‌در کتیبه‌های‌اصفهان، اصفهان1378ش؛ انگلبرت‌کمپفر، سفرنامة‌کمپفر ، ترجمة‌کیکاووس‌جهانداری، تهران1360ش؛ عبدالکریم‌بن‌مهدی‌گزی‌برخواری، تذکرة‌القبور ، چاپ‌ناصر باقری‌بیدهندی، قم‌ش؛ مصلح‌الدین‌مهدوی، لسان‌الارض، یا، تاریخ‌تخت‌فولاد ، اصفهان1370ش؛ جلال‌الدین‌همائی، تاریخ‌اصفهان، ج: هنر و هنرمندان، چاپ‌ماهدخت‌بانو همایی، تهران1375 ش، لطف‌اللّه‌هنرفر، گنجینة‌آثار تاریخی‌اصفهان، اصفهان1344 ش.
