التحفة‌الشاهیه‌فی‌الهیئة‌رجوع کنید به شیرازی، قطب‌الدینNNNNتحفة‌المؤمنین، کتابی‌طبی‌عمدتاً در بارة«مُفردات‌پزشکی»، به‌فارسی، نوشتة‌محمدمؤمن‌حسینی‌تنکابنی‌معروف‌به‌حکیم‌مؤمن* ، پزشک‌مخصوص‌شاه‌سلیمان‌صفوی، در قرن‌یازدهم. این‌کتاب‌به‌نامهای‌تحفة‌حکیم‌مؤمن‌و تحفة‌سلیمانی‌نیز معروف‌است. تحفة‌المؤمنین‌از زمان‌نگارش‌در 1080، حدود سه‌قرن‌از کتابهای‌مهم‌پزشکی‌در ایران‌بوده‌است(حکیم‌مؤمن، مقدمة‌نجم‌آبادی، ص). نسخه‌های‌خطی‌بسیار، چاپهای‌متعدد و ترجمة‌آن‌به‌عربی‌و ترکی‌که‌اندکی‌پس‌از نگارش‌آن‌صورت‌گرفت ( رجوع کنید بهادامة‌مقاله)، اهمیت‌آن‌را نشان‌می‌دهد. این‌کتاب‌هنوز هم‌نزد پیروان‌پزشکیِ سنّتی‌اعتبار دارد.مؤلف‌بارها در این‌کتاب‌از نظریات‌پدرش‌میرمحمدزمان تنکابنی، و جدّش‌میرعطاءاللّه‌ــ که‌هر دو پزشک‌بودند ــ یاد کرده‌است. وی‌دلایل‌نگارش‌کتاب‌را در مقدمه‌چنین‌ذکر می‌کند: جمع‌آوری‌و تدوین‌دانسته‌ها و تجارب‌خود و پدرش، و رفعِ اشتباهاتی‌که‌به‌اختیاراتِ بدیعی* نوشتة‌علی‌بن حسین‌انصاری‌شیرازی(729ـ806) راه‌یافته‌و عطاران‌کم‌دانش‌به‌آن‌اکتفا کرده‌بودند و به‌سبب‌اشتباهات‌راه‌یافته‌در آن‌کتاب، بیشتر ادویة‌سودمند به‌ادویة‌بی‌خاصیت‌تبدیل‌شده‌بود (ص 2).این‌کتاب، بنا بر مقدمة‌مؤلف، مشتمل‌است‌بر پنج‌تشخیص‌و سه‌دستور، ولی‌در تمام‌نسخه‌های‌موجود، فقط‌دو دستور آمده‌و محتملاً دستور سوم‌اصلاً نوشته‌نشده‌است(ریو، ج، ص). مطالب‌تحفة‌المؤمنین‌عبارت‌است‌از: تشخیص‌اول‌در بیان‌سبب‌اختلاف‌اقوال اطبا در ماهیات‌و قوه‌و اندازة‌ادویه‌و شروط‌اخذ هر دوا (ص)؛ تشخیص‌دوم‌در ذکر خواص‌و تأثیر ادویه‌و شرح‌اسامی‌و لغات‌خاصی‌که‌در کتاب‌آورده‌شده‌است(ص)؛ تشخیص‌سوم، ذکر حدود 750 ، 5 عنوانِ اصلی‌و فرعی‌اغذیه‌و ادویة‌مفرده‌و خواص‌آنها به‌ترتیب‌الفبایی، شامل520 ، 1 مدخل‌یا مقالة‌اصلی‌و 229 ، 4 ارجاع‌و نامهای‌مترادف‌و وصفهای‌بسیار کوتاه، که‌قسمت‌اعظم‌کتاب‌را تشکیل‌می‌دهد (ص‌ـ265)، در ابتدای‌تشخیص‌سوم‌تاریخچة‌مختصری‌از پزشکان‌معروف‌و آثار آنها ذکر شده‌است؛ تشخیص‌چهارم‌در بارة‌مداوای«سموم» (مسمومیتها؛ ص‌ـ271)؛ تشخیص‌پنجم‌در بارة‌اوزان، که‌در آن‌مقیاسهای‌توزین‌ادویه‌معرفی‌شده‌است(ص‌ـ273)؛ دستور اول‌در بارة‌طرز به‌عمل‌آوردن‌ادویة‌مفرده(ص‌ـ 298) و دستور دوم‌در بارة‌طرز به‌عمل‌آوردن‌ادویة‌مرکّبه‌و ذکر معاجین‌و حبوب‌و سایر مرکّبات(ص‌ـ375).حکیم‌مؤمن‌برای‌نگارش‌این‌کتاب، بر اساس‌مقدمة‌چاپهای‌سنگی‌آن(از جمله‌چاپ‌مورد استفاده‌برای‌همین‌مقاله‌رجوع کنید به ادامة‌مقاله)، از 24 کتاب‌و رساله‌استفاده‌کرده‌اما در مقدمة‌یکی‌از نسخ‌خطی‌این‌کتاب، بیش‌از شصت‌منبع‌ذکر شده‌است(حائری، ج، ص‌ـ230). مؤلف‌در متن‌کتاب، جز نقل‌قولهایی‌که‌از منابع‌نامشخص‌کرده(مثلاً «آنچه‌از کتب‌حکمای‌هند ظاهر می‌شود» یا «اهل‌هند را اعتقاد بر آن‌است») بارها از حدود هشتاد مؤلف‌یا کتاب‌نام‌برده‌است. در بین‌این‌مؤلفان، بیش‌از هفتاد مورد از داوود انطاکی(950ـ 1008)، بیش‌از شصت‌مورد از ابن‌تلمیذ (متوفی560؛ که‌در کتاب‌بیشتر با عنوان‌امین‌الدوله‌به‌وی‌اشاره‌شده‌است)، و از محمدبن‌زکریا رازی(251ـ313) و علی‌بن‌حسین‌انصاری‌شیرازی‌و جالینوس(130ـ200میلادی)، هریک‌بیش‌از بیست‌مورد، نقل‌قول‌کرده‌است.حکیم‌مؤمن‌به‌رغم‌استفادة‌گسترده‌از منابع‌مختلف، از مهمترین‌کتابهای‌پزشکی‌و مفردات‌و مرکّبات‌به‌فارسی، فقط‌از اختیارات‌بدیعی‌استفاده‌کرده‌و به‌ذخیرة‌خوارزمشاهیِ اسماعیل‌جرجانی(متوفی531 یا 535) یا خلاصة‌التجارب‌ِ بهاءالدوله‌رازی(متوفی‌در اوایل‌قرن‌دهم) که‌به‌زمان‌حیات‌وی‌بسیار نزدیک‌و از کتابهای‌مهم‌و معروف‌آن‌زمان‌بوده‌است، اشاره‌ای‌نکرده‌و حتی‌تصریح‌نموده‌است(ص) که‌تا سال‌نگارش‌تحفة‌المؤمنین، کتاب‌مبسوطی‌به‌فارسی‌به‌نظر وی‌نرسیده‌است.از مهمترین‌ویژگیهای‌این‌کتاب، کاربرد فراوانِ واژه‌های‌مترادف‌از زبانها و گویشهای‌مختلف‌است؛ مترادفهای‌یونانی، سریانی، رومی، عبرانی، فارسی‌و عربی(در مجموع‌از پانزده‌گویش‌عربی‌واژه‌هایی‌ذکر کرده‌است، مثلاً از مغربی، مصری، بیت‌المقدّسی، دیارْبَکری، عربیِ اندلسی، و اسکندرانی). وی‌همچنین‌واژه‌هایی‌از زبانهای‌حامی(چون‌بربری، حبشی، قبطی) آورده‌و حدود 450 واژة‌هندی، بیش‌از 250 واژة‌سه‌واژة] کذا [ ترکی، ، یک‌واژة«لطینی» (لاتینی) و یک‌واژه‌از فرنگی‌زبان«صقالبه» (اسلاوها) را ذکر کرده‌است. حکیم‌مؤمن‌علاوه‌بر به‌کارگیری‌فارسیِ معیار زمان‌خود، از واژه‌های‌گویشهای‌مختلف‌فارسی‌نیز بسیار استفاده‌کرده‌است، از جمله‌واژه‌هایِ رایج‌در اصفهان‌و تنکابن(هریک‌حدود هفتاد واژه)، دیلم(44 واژه)، مازندران(31 واژه)، طبرستان‌و شیراز (هریک‌دوازده‌واژه)، گیلان‌و دارالمرز (= رشت؛ نُه‌واژه)، لرستان‌و کوهستان‌و جاپلق(چهار واژه)، ماوراءالنهر و جرجان‌و قزوین(هر کدام‌دو واژه)؛ و گویشهای‌پهلوی(در واقع، مقصود حکیم‌مؤمن‌فهلوی‌بوده‌است) و تبریزی(مؤلف، «تبریزی» به‌کار برده‌ولی‌آن‌واژه، ترکی‌نیست) و کرمانی‌و زابلی(هر کدام‌یک‌واژه). وی‌همچنین‌جابجا کاربرد واژه‌ها را نزد کیمیاگران(اکسیریان) ذکر کرده‌است(مثلاً ص 167، 180، 182). نثر تحفة‌المؤمنین‌ساده‌و در مواردی‌مغلوط‌است.از تحفة‌المؤمنین‌نسخه‌های‌خطی‌متعدد، بیشتر در شبه‌قاره‌هند، باقی‌مانده‌است(برای‌آگاهی‌از این‌نسخه‌ها رجوع کنید به منزوی، 1374ش، ج، ص‌ـ3350؛ همو، 1362ـ 1370ش، ج، ص‌ـ526؛ استوری، ج، بخش، ص‌ـ 263؛ ریو، ج، ص‌ـ477؛ کتابشناسی‌نسخ‌خطی‌پزشکی‌ایران، ص 51 ـ53). تعدادی‌نسخة‌خطی، از متن‌کامل‌یا منتخب‌این‌اثر، نیز در ازبکستان‌موجود است( رجوع کنید به مجموعة‌نسخه‌های‌خطی‌فارسی‌فرهنگستان‌علوم‌جمهوری‌ازبکستان، ج، ص‌ـ43، ج، ص). یکی‌از نسخه‌های‌خطی‌این‌کتاب‌به‌کنگرة‌امریکا اهدا شده‌است‌که‌به‌سبب‌وجود هشت‌مینیاتور مُذَهّب‌و تذهیب‌حاشیة‌صفحات‌آن، از اهمیت‌خاصی‌برخوردار است(پورهادی، ص 547).تحفة‌المؤمنین‌بارها چاپ‌سنگی‌شده‌است(برای‌اطلاع‌از چاپهای‌آن‌رجوع کنید به مشار، ج، ستون165ـ166). محمود نجم‌آبادی‌بر چاپ‌افست‌چاپ‌سنگی‌مورخ1277 آن، مقدمة‌مفصّلی‌نوشته، که‌به‌همراه‌متن‌اصلی‌در 1378 در تهران‌به‌چاپ‌رسیده‌است. در این‌چاپ‌اشتباهات‌فراوانی‌راه‌یافته‌است(برای‌اطلاع‌از شماری‌از اشتباهات‌این‌چاپ‌و چاپ‌مشابه آن‌رجوع کنید به طاهر، ص‌ـ635). محمدرضا طبیب‌خلاصه‌ای‌از تحفة‌المؤمنین‌را به‌نام‌مختصر تحفة‌المؤمنین‌تهیه‌کرده‌که‌نسخة‌خطی‌آن‌در دانشگاه‌کالج‌اسلامیة‌پیشاور موجود است(منزوی، 1362ـ1370ش، ج، ص). شیخ‌عبداللطیف‌قریشی‌ــ که‌احتمالاً از پزشکان‌نیمة‌اول‌سدة‌سیزدهم‌بوده‌است ــ در شبه‌قاره‌هند فرهنگ‌واژه‌های‌تحفة‌المؤمنین‌را تهیه‌کرده‌که‌نسخة‌خطی‌آن‌اکنون‌در لاهور است(همانجا).مصطفی‌یوسف‌زاده‌مشهور به‌شورانی(سید، ج 1، ص 133) یا شیروانی(حدّاد، ص)، طبیب‌اهل‌مدینه(همان، ص)، تحفة‌المؤمنین‌را به‌عربی‌ترجمه‌کرده‌است. این‌ترجمه‌دو بار کتابت‌شده‌است، یکی‌به‌نام‌تحفة‌المسلمین(تاریخ‌کتابت1163؛ همانجا) و دیگری‌به‌نام‌تحفة‌اهل‌السنة(تاریخ‌اتمام‌کتابت1167؛ سید، همانجا). احمد ثانی‌بن‌حسن، پزشک‌روزگار سلطان‌محمود دوم(1223ـ 1255)، نیز این‌کتاب‌را با نام‌غنیة‌المحصلین‌فی‌ترجمة‌تحفة‌المؤمنین‌به‌ترکی‌ترجمه‌کرده‌که‌از آن‌نسخه‌های‌خطی‌متعددی‌باقی‌مانده‌است(احسان‌اغلو، ص‌ـ352). تحفة‌المؤمنین‌در تهران(تاریخ‌مقدمه1402) چاپ‌سربی‌شده‌که‌در آن‌اشتباهات‌زیادی‌راه‌یافته‌است(مثلاً رجوع کنید بهطاهر، همانجا). این‌کتاب‌هنوز چاپ‌انتقادی‌نشده‌است.منابع: اکمل‌الدین‌احسان‌اغلو، فهرس‌مخطوطات‌الطب‌الاسلامی‌باللغات‌العربیة‌و الترکیة‌و الفارسیة‌فی‌مکتبات‌ترکیا ، استانبول1404/ 1984؛ ابراهیم‌پورهادی، « ] در بارة[ تحفة‌المؤمنین»، ایران‌نامه، سال 7، ش 3 (بهار 1368)؛ عبدالحسین‌حائری، فهرست‌کتابخانة‌مجلس‌شورای‌ملی، ج، تهران1350ش؛ فرید سامی‌حدّاد، فهرس‌المخطوطات‌الطبیة‌العربیة‌فی‌مکتبة‌الدکتور سامی‌ابراهیم‌حدّاد ، حلب1404/ 1984؛ محمدمؤمن‌بن‌محمدزمان‌حکیم‌مؤمن، تحفة‌حکیم‌مؤمن ، چاپ‌سنگی‌تهران1277، چاپ‌افست1378؛ فؤاد سید، فهرست‌المخطوطات: نشرة‌بالمخطوطات‌التی‌اقتنتها الدار من‌سنة1936ـ 1955 ، قاهره1380ـ1383/ 1961ـ1963؛ غلامرضا طاهر، «نمونه‌های‌نادرستی‌در تحفة‌حکیم‌مؤمن»، آینده، سال 12، ش 9 و 10 (آذر و دی1365)؛ کتابشناسی‌نسخ‌خطی‌پزشکی‌ایران، تنظیم‌و تدوین‌اکرم‌ارجح‌و دیگران، تهران1371ش؛ مجموعة نسخه‌های‌خطی‌فارسی‌فرهنگستان‌علوم‌جمهوری‌ازبکستان، ج‌ـ6، زیرنظر سیمیونوف‌آ.آ.، ترجمة‌عارف‌رمضان، تهران: سازمان‌مدارک‌فرهنگ‌انقلاب‌اسلامی، 1375ش؛ خانبابا مشار، مؤلفین‌کتب‌چاپی‌فارسی‌و عربی، تهران1340ـ1344ش؛ احمد منزوی، فهرست‌مشترک‌نسخه‌های‌خطی‌فارسی‌پاکستان، اسلام‌آباد 1362ـ1370ش؛ همو، فهرستوارة‌کتابهای‌فارسی، تهران1374ش‌ـ ؛Charles Rieu, Catalogue of the Persian manuscripts in British Museum , London 1966; Charles Ambrose Storey, Persian literature: a bio-bibliographical survey , vol. 2, pt. 2, London 1971.
