التحصیل‌رجوع کنید به بهمنیاربن‌مرزبانNNNNتحصیلدار رجوع کنید به محصلNNNNتحف‌العقول‌رجوع کنید به حرّانی، ابن‌شعبهNNNNتحفة‌الاحرار رجوع کنید به هفت‌اورنگNNNNتحفة‌الاُمراء فی‌تاریخ‌الوزراء ، کتابی‌تاریخی‌به‌عربی‌در بارة‌وزرای‌عباسی‌تألیف‌ابوالحسن‌هلال‌بن‌مُحَسِّن‌بن‌ابراهیم‌صابی(359ـ 448). این‌کتاب‌به‌اخبار الوزراء و کتاب‌الوزراء ( رجوع کنید به یاقوت‌حموی، ج 1، ص 133، 144) و تاریخ] الوزراء [ ( رجوع کنید بهصفدی، ج 4، ص 119) نیز مشهور است. تحفة‌الامراء بیان‌قسمتی‌از تاریخ‌خلافت‌عباسی‌در قالب‌شرح‌حوادث‌دوران‌وزارت‌ابن‌فُرات‌ابوالحسن‌علی‌بن‌محمد و ابوعلی‌محمدبن‌عبیداللّه‌خاقانی(ابن‌خاقان) و ابوالحسن‌علی‌بن‌عیسی‌بن‌داوودبن‌جراح(ابن‌جراح)، سه‌تن‌از وزرای‌المقتدر عباسی(حک : 295ـ320)، است. در خلال‌مطالب اصلی، پاره‌ای‌از اخبار وزرای‌دیگر عباسی‌بمناسبت‌آمده‌است. صابی‌ضمن‌یادکرد از محمدبن‌عبدوس‌جَهشَیاری(متوفی331) و محمدبن‌یحیی‌صولی(متوفی335) و آثار آنان‌در تاریخ‌وزرا، کتاب‌الوزراء صولی‌را مشتمل‌بر «حشو زائد» دانسته است. وی‌تحفة‌الامراء را به‌عنوان‌تتمة‌آثار آن‌دو ( رجوع کنید بهصابی، چاپ‌فراج، ص 4)، در زمان‌ابومنصور بهرام‌بن‌مافِنَّه، وزیر (418ـ433) عمادالدین‌ابوکالیجار (باکالیجار) مرزبان‌بویهی(عمادالدین‌دیلمی)، تألیف( رجوع کنید به همان، ص 5) و احتمالاً به‌وی‌اهدا کرده‌است( رجوع کنید بههمان، ص 9، 171؛ ابن‌اثیر، ج 9، ص 502).از تحفة‌الامراء تنها مقدمه‌و قسمت‌آغازین‌آن‌باقی‌مانده‌است( د.اسلام، چاپ‌دوم، ذیل«هلال‌بن‌المحسن‌بن‌ابراهیم‌الصابی»). از برخی‌فقرات‌کتاب‌و نقل‌قولهای‌منابع‌دیگر برمی‌آید که‌صابی‌مطالبی‌نیز در بارة‌دیگر وزرای‌عباسی، همچون‌حامدبن‌عباس‌و ابوالقاسم‌عبداللّه‌بن‌محمد خاقانی‌و ابوالعباس‌احمدبن‌عبیداللّه‌خَصیبی‌و ابن‌مُقْله‌ابوعلی‌محمدبن‌علی(صابی، چاپ‌آمدروز، مقدمه، ص 5 ) و ابوعلی‌حسن‌بن‌محمدبن‌اسماعیل‌اسکافی‌خراسانی(ابن‌فُوَطی، ج 4، قسم 2، ص 887 ـ 888)، نوشته‌بوده‌است؛ چنانکه‌در مقدمة‌کتاب‌از وزرایی‌مشهور، چون‌مُهَلَبی‌و ابن‌عمید و صاحب‌بن‌عبّاد و فخرالملک‌ابوغالب(فخرالملک‌واسطی)، نام‌برده‌و به‌وزرایی‌که‌چندین‌دوره‌وزارت‌داشته‌اند، اشاره‌کرده‌است(صابی، چاپ‌فراج، ص 5، 10). اخبار پراکنده‌و ناتمام‌در بارة‌دورة‌وزارت‌علی‌بن‌عیسی‌نیز حکایت‌از ناقص‌بودن‌نسخة‌خطی‌دارد (همان، چاپ‌آمدروز، همانجا).تحفة‌الامراء به‌جهت‌اشتمال‌بر رسایل‌و اسناد دولتی‌و گزارشهای‌مستقیم‌از دستگاه‌خلافت، برای‌مطالعة‌تاریخ‌و ساختار اداری‌و سیاسی‌و اجتماعی‌عصر عباسیان‌و آگاهی‌از تأثیر نظام‌اداری‌ایرانی‌و احیاناً روم‌شرقی‌بر تشکیلات‌دیوانی‌اسلامی، ارزشمند به‌شمار می‌رود (صابی، چاپ‌زین، مقدمه، ص الف ـ ب). این‌کتاب‌همچنین‌حاوی‌اخباری‌است‌که‌در منابع‌تاریخی‌دیگر دیده‌نمی‌شود، زیرا صابی‌از جوانی‌و در خدمت‌جدّ خود، ابواسحاق، به‌امور و مکاتبات‌دیوانی‌اشتغال‌داشته(صابی، چاپ‌فراج، ص 170) و در زمان‌فخرالملک‌ابوغالب‌محمدبن‌علی‌بن‌خلف، وزیر بهاءالدوله‌ابونصر فیروز (حک : 379ـ403)، به‌ریاست‌دیوان‌رسایل‌بغداد ارتقا یافته‌است( د.اسلام، چاپ‌دوم، همانجا). این‌امر، امکان‌دسترسی‌او را به‌اسناد و مدارک‌دیوانی‌و بهره‌گیری‌از آنها در تألیف‌تحفة‌الامراء فراهم‌ساخته( رجوع کنید به صابی، همان، ص 15، 166، 245) و به‌اثرش‌اعتباری‌خاص‌بخشیده‌است. افزون‌بر این، صابی‌از منابعی‌استفاده‌کرده‌است‌که‌حاوی‌اطلاعات‌دست‌اول‌بوده‌اند، مانند اخبار خلفاء بنی‌عباس‌تألیف‌ابوالفضل‌محمدبن‌احمدبن‌عبدالحمید کاتب، تکملة‌کتاب‌بغداد از عبیداللّه‌بن‌احمدبن‌ابی‌طاهر طیفور، التاریخ‌ثابت‌بن‌سنان‌مشتمل‌بر رویدادهای295 تا 363، نشوار المحاضرة‌و الفرج‌بعد الشدة‌از قاضی‌ابوعلی‌محسّن‌بن‌علی‌تنوخی، و کتاب‌الوزراء صولی. او در جای‌جای‌کتاب‌خود اخباری‌از افراد مرتبط‌با دیوانها و دستگاه‌دولتی‌نقل‌کرده‌است( رجوع کنید به همان، ص 13، 28، 118، 121، 199، 241، 381، و جاهای‌دیگر، مقدمة‌فراج، ص ض ـ ظ؛ چاپ‌آمدروز، مقدمه، ص 5-4 ).در کتابهایی‌چون‌بدائع‌البَدائة‌علی‌بن‌ظافر اَزْدی( رجوع کنید بهص 70، 177، 353ـ354)، معجم‌الادباء یاقوت‌حموی( رجوع کنید بهج 1، ص 133، 144، 439، ج 2، ص، و جاهای‌دیگر)، بُغیة‌الطلب‌ابن‌عدیم( رجوع کنید به ج 2، ص 659)، وفیات‌الاعیان‌ابن‌خلّکان( رجوع کنید به ج 5، ص 109) و تلخیص‌مجمع‌الا´داب‌ابن‌فوطی( رجوع کنید به ج 4، قسم 2، ص 887 ـ 888، قسم 3، ص 345ـ 346)، از تحفة‌الامراء نقل‌و استفاده‌شده‌است. میخائیل‌عوّاد در کتاب‌اقسام‌ضائعة‌من‌کتاب‌تحفة‌الامراء فی‌تاریخ‌الوزراء (بغداد 1948)، پاره‌ای‌از بخشهای‌از میان‌رفتة‌تحفة‌الامراء را از این‌کتابها و مآخذ دیگر گرد آورده‌است( رجوع کنید بهصابی، چاپ‌فراج، پیوستها، ص 455ـ456).تحفة‌الامراء فی‌تاریخ‌الوزراء نخستین‌بار در 1322/ 1904 به‌کوشش‌هنری‌فردریک‌آمدروز در لیدن‌منتشر شد. در 1337ش/ 1958 عبدالستار احمد فراج‌این‌کتاب‌را بر اساس‌چاپ‌آمدروز و نسخة‌خطی‌کتابخانة‌الازهر تصحیح‌و در قاهره‌چاپ‌کرده‌است.منابع: ابن‌اثیر؛ ابن‌خلّکان؛ ابن‌عدیم، بغیة‌الطلب‌فی‌تاریخ‌حلب، چاپ‌سهیل‌زکّار، بیروت1988؛ ابن‌فوطی، تلخیص‌مجمع‌الا´داب‌فی‌معجم‌الالقاب، ج 4، چاپ‌مصطفی‌جواد، دمشق، قسم 2، 1963، قسم 3، 1965؛ علی‌بن‌ظافر ازدی، بدائع‌البدائة، چاپ‌محمد ابوالفضل‌ابراهیم، قاهره1970؛ هلال‌بن‌مُحسن‌صابی، کتاب‌تحفة‌الامراء فی‌تاریخ‌الوزراء ، چاپ‌آمدروز، لیدن1904؛ همان: الوزراء، او، تحفة‌الامراء فی‌تاریخ‌الوزراء ، چاپ‌عبدالستار احمد فراج، ] قاهره[ 1958؛ همان، چاپ‌حسن‌زین، بیروت1990؛ صفدی؛ یاقوت‌حموی، معجم‌الادباء ، چاپ‌احسان‌عباس، بیروت1993؛EI 2 , s.v. "Hila ¦l B. A l-Muhassin B . Ibra ¦h ¦âm A l-S ¤a ¦b ¦â Ý" (by D. Sourdel).
