تحریرالوسیلة، مهمترین‌رسالة‌فتوایی‌امام‌خمینی‌در عبادات‌و معاملات‌به‌عربی. این‌کتاب، جامعِ ابواب‌فقه‌به‌صورت‌غیراستدلالی‌است‌و اصطلاحات‌و نظریات‌دقیق‌فقهی‌در آن‌با عباراتی‌ساده‌بیان‌شده‌است. تحریرالوسیلة‌حاشیة‌امام‌خمینی‌بر وسیلة‌النجاة‌تألیف‌سیدابوالحسن‌اصفهانی(متوفی1365) است‌و وسیلة‌النجاة‌حاشیة‌اصفهانی‌بر ذخیرة‌الصالحین‌تألیف‌سیدمحمدکاظم‌طباطبایی‌یزدی(متوفی1337) است(آقابزرگ‌طهرانی، ج، ص). اصفهانی‌حواشی‌خود بر ذخیرة‌الصالحین‌را در متن‌آن‌وارد کرد و با افزودن‌مسائل‌بسیاری‌آن‌را وسیلة‌النجاة‌نامید. این‌کتاب‌اکثر ابواب‌فقهی‌و مسائل‌مبتلابه‌را با نظمی‌دقیق‌دربر دارد و در دو مجلد به‌چاپ‌رسیده‌است(همانجا؛ انصاری، ص).امام‌خمینی‌که‌وسیلة‌النجاة‌را اثری‌مهم‌می‌دانست( رجوع کنید بهپابه‌پای‌آفتاب، ج، ص، به‌نقل‌از جعفر سبحانی)، در دوران‌اقامت‌در قم‌بر آن‌حاشیه‌نگاشت( رجوع کنید به امام‌خمینی، ج، ص؛ پابه‌پای‌آفتاب، ج، ص، به‌نقل‌از محمدرضا توسلی). احترام‌نویسنده‌به‌مرجع‌وقت، حاج‌آقا حسین‌بروجردی(متوفی 1340ش)، مانع‌از چاپ‌و انتشار این‌اثر شد ( رجوع کنید به پابه‌پای‌آفتاب، ج، ص، به‌نقل‌از حسن‌طاهری‌خرم‌آبادی)، اما بعدها به‌طور جداگانه‌و چند بار نیز همراه‌با وسیلة‌النجاة‌به‌چاپ‌رسید (انصاری، ص). تبعید امام‌خمینی‌به‌شهر بورسای‌ترکیه‌در 1343ش‌فرصتی‌فراهم‌آورد تا نویسنده‌آنطور که‌خود می‌گوید (امام‌خمینی، همانجا) از فراغتش‌در حدود یازده‌ماه‌اقامت‌اجباری‌در آن‌شهر برای‌وارد کردن‌حاشیة‌مذکور در متن‌وسیلة‌النجاة‌استفاده‌کند و آن‌را تحریرالوسیلة‌بنامد. به‌نظر می‌رسد در آن‌زمان‌تحریرالوسیلة‌مانند وسیلة‌النجاة‌به‌کتاب‌المیراث‌ختم‌می‌شده‌است.امام‌خمینی‌پس‌از تبعید از ترکیه‌به‌عراق‌و اقامت‌در نجف، مسائل‌مربوط‌به‌حج، نماز جمعه، دفاع، امر به‌معروف‌و نهی‌از منکر، قضا، شهادات، قصاص‌و دیات‌و نیز بسیاری‌از مسائل‌مبتلابه‌را که‌در دوران‌اقامت‌در قم‌تدریس‌کرده‌بود ( پابه‌پای‌آفتاب، ج، ص، به‌نقل‌از محمدحسن‌مرتضوی‌لنگرودی)، به‌تحریرالوسیلة‌افزود ( رجوع کنید به همان، ج، ص، به‌نقل‌از احمد خمینی؛ استادی، ص). این‌اثر، گذشته‌از مشتمل‌بودن‌بر نظریات‌امام‌خمینی، دو تفاوت‌کلی‌با وسیلة‌النجاة‌دارد. از یکسو برخی‌مسائل‌غیرمبتلابه‌آن‌حذف‌شده‌و از سوی‌دیگر مسائل‌مبتلابه‌زیادی‌بر آن‌افزوده‌شده‌است. سیدابوالحسن‌اصفهانی‌نیز مسائل‌مورد ابتلا را مطرح‌کرده‌بود، اما امام‌خمینی‌آنها را بسط‌داد ( رجوع کنید به معرفت، ص). در مجموع، اضافات‌تحریرالوسیلة‌نزدیک‌به‌یک‌سوم‌کل‌کتاب‌را دربر می‌گیرد ( پابه‌پای‌آفتاب، ج، ص، به‌نقل‌از جعفر سبحانی). مسائل‌مستحدثة‌تحریرالوسیلة‌شامل‌مباحث‌بیمه، سفته، سرقفلی، عملیات‌بانکی، بلیت‌بخت‌آزمایی، تلقیح‌مصنوعی، تشریح، پیوند اعضا، تغییر جنسیّت، رادیو و تلویزیون‌و برخی‌مسائل‌متفرقه‌است‌که‌در آخر کتاب‌جای‌دارد.نویسنده‌کوشیده‌است‌که‌با کمترین‌تغییر، حاشیه‌اش‌را در متن‌وسیلة‌النجاة‌وارد کند، اما علاوه‌بر تغییرات‌محتوایی‌مذکور، در مواردی‌نحوة‌بیان‌مسائل‌و عناوین‌و ترتیب‌آنها را نیز تغییر داده‌است؛ مثلاً نماز لیلة‌الدّفن‌را که‌در وسیلة‌النجاة‌در کتاب‌الصلوة‌مطرح‌شده، در تحریرالوسیلة‌در باب‌دفن‌از کتاب‌الطهارة‌آورده‌و نیز سه‌مبحث‌ظِهار، ایلاء و لِعان‌را که‌در وسیلة‌النجاة‌ذیل‌یک‌عنوان«القول‌فی‌الظهار و الایلاء و اللعان» آمده، در تحریرالوسیلة‌به‌صورت‌سه‌کتاب‌آورده‌است. این‌تغییرات‌صوری‌و محتوایی‌که‌در سراسر تحریرالوسیلة‌مشهود است، سبب‌برتری‌آن‌بر وسیلة‌النجاة‌شده‌است( رجوع کنید بهمعرفت؛ استادی، همانجاها). عواملی‌چون‌شهرت‌فقهی و ظلم‌ستیزی‌نویسنده، جامعیت‌کتاب‌و روانی‌متن‌آن‌و پاسخگویی‌به‌مسائل‌مورد نیاز موجب‌شد که‌مقلدان‌عرب‌زبان‌چاپ‌و تکثیر تحریرالوسیلة‌را درخواست‌کنند. در پاسخ‌به‌این‌تقاضا، به‌دستور نویسنده، کتاب‌تلخیص‌شد و با عنوان‌زبدة‌الاحکام‌در دسترس‌عموم‌قرار گرفت(استادی، همانجا؛ پابه‌پای‌آفتاب، ج، ص‌ـ 38، به‌نقل‌از عباسعلی‌عمید زنجانی). پس‌از چندی‌نیز همة‌تحریرالوسیلة‌برای‌اولین‌بار در نجف‌چاپ‌شد ( پابه‌پای‌آفتاب، ج، ص، به‌نقل‌از حمید روحانی)، ولی‌به‌کار بردن‌لقب«زعیم‌حوزه‌های‌علمیه» در پشت‌جلد آن، موجب‌شد که‌نویسنده‌با انتشار آن‌مخالفت‌کند تا اینکه‌این‌لقب‌را برداشتند و او با توزیع‌کتاب‌موافقت‌کرد (همان، ج، ص، به‌نقل‌از حمید روحانی، ج، ص، به‌نقل‌از محمدحسن‌قدیری).ممانعت‌حکومت‌پهلوی‌از انتشار آثار امام‌خمینی‌موجب‌شد که‌تحریرالوسیلة‌بارها در ایران‌با عناوینی‌چون‌کتاب‌الفقه‌و وسیلة‌النجاة‌چاپ‌و توزیع‌شود (همان، ج، ص، به‌نقل‌از احمد خمینی).پس‌از پیروزی‌انقلاب‌اسلامی، قضات‌دادگستری‌برای‌رفع‌خلا قانونی‌از تحریرالوسیلة‌به‌عنوان‌متمم‌قانون‌استفاده‌می‌کردند که‌با قانونی‌شدن‌استفاده‌از آرای‌مشهور فقها (اصل167 قانون‌اساسی‌جمهوری‌اسلامی‌ایران) و توسعة‌نِطاق‌مرجعیت‌امام‌خمینی‌و انطباق‌اکثر آرای‌او با آرای‌مشهور فقها، این‌کتاب‌در دادگاهها و محافل‌علمی‌مورد توجه‌و مراجعة‌بیشتر قرار گرفت.تحریرالوسیلة‌چندین‌ترجمه‌و شرح‌دارد که‌مهمترین‌آنها بدین‌قرار است‌ترجمة‌فارسی‌محمدباقر موسوی‌همدانی‌در چهار جلد، ترجمة‌فارسی‌علی‌اسلامی‌و قاضی‌زاده‌زیرنظر محمدمؤمن‌قمی‌و حسن‌طاهری‌خرم‌آبادی‌در چهار جلد و ترجمة‌فارسی‌بخشهایی‌از تحریرالوسیلة‌به‌قلم‌عبدالکریم‌بی‌آزار شیرازی‌با اضافات‌در چهار جلد (انصاری، ص‌ـ206؛ استادی، ص)؛ شرح‌آیت‌اللّه‌محمدفاضل‌لنکرانی به‌نام‌تفصیل‌الشریعة‌فی‌شرح‌تحریرالوسیلة‌که‌مبسوطترین‌شرح‌آن‌بوده‌و تاکنون‌چهارده‌جلد آن‌منتشر شده‌است، به‌گفتة‌شارح( رجوع کنید به پابه‌پای‌آفتاب، ج 4، ص 70) بخشی‌از این‌شرح‌نیز در دورة‌تبعید وی‌نوشته‌شده‌است؛ شرح‌آیت‌اللّه‌ناصر مکارم‌شیرازی‌به‌نام‌انوارالفقاهة‌که‌بخش‌حدود و تعزیرات‌و دیات‌آن‌به‌پایان‌رسیده‌است؛ شرح‌سیدمصطفی‌خمینی‌به‌نام‌مستند تحریرالوسیلة‌در دو جلد؛ شرح‌احمد مطهری‌ساوجی‌به‌نام‌مستند تحریرالوسیلة‌در شش‌جلد (انصاری، ص) و شرحهایی‌از فقها و مراجع‌دیگر چون‌حاج‌شیخ‌یوسف‌صانعی، محمدمؤمن‌قمی، محمدحسن‌احمدی‌فقیه‌یزدی، احمد سبط‌الشیخ‌انصاری، علی‌اکبر سیفی‌مازندرانی، عبدالنبی‌نمازی‌و زین‌العابدین‌احمدی‌زنجانی(برای‌آگاهی‌بیشتر رجوع کنید بههمان، ص‌ـ207). عالمانی‌چون‌مکارم‌شیرازی، فاضل‌لنکرانی، نوری‌همدانی، علوی‌گرگانی، یوسف‌صانعی، احمدی‌فقیه‌یزدی‌و تجلیل‌تبریزی‌نیز بر تحریرالوسیلة‌حاشیة‌فتوایی‌نوشته‌اند (همان، ص 207).منابع: آقابزرگ‌طهرانی؛ رضا استادی، «کتابها و آثار علمی‌امام‌خمینی(ره)»، حضور ، ش(خرداد 1370)؛ ناصرالدین‌انصاری، «تألیفات‌و تقریرات‌امام‌خمینی(ره)»، آینة‌پژوهش، سال، ش(مهر و آبان1378)؛ پابه‌پای‌آفتاب: گفته‌ها و ناگفته‌ها از زندگی‌امام‌خمینی( س)، گردآوری‌و تدوین‌امیررضا ستوده، تهران: نشر پنجره، 1373ش ـ ؛ روح‌اللّه‌خمینی، رهبر انقلاب‌و بنیانگذار جمهوری‌اسلامی‌ایران، تحریرالوسیلة، بیروت1407/ 1987؛ محمدهادی‌معرفت، «مصاحبه با حضرت‌آیت‌اللّه‌محمدهادی‌معرفت»، حوزه، سال، ش(خرداد و تیر 1368).
