تجوید ، علم قرائت فصیح قرآن و فن تلفظ صحیح حروف آن. این علم مجموعه قواعد و ضوابطی را برای صحیح خواندن حروف و کلمات قرآن و نیز دیگر مباحث آواشناسی در برمیگیرد. در مرحلة عملی، این مهارت بر اساس اداء و استماع به افراد آموزش داده میشود. تجوید در لغت به معنای تحسین، زیباسازی، نیکو گفتن، سالم و بیعیب گردانیدن است (راغب اصفهانی؛ جوهری؛ ابنمنظور؛ مرتضی زبیدی، ذیل «جود») و در اصطلاح، عبارت است از تلفظ حروف عربی از جای خود، به گونهای که حق صفات هر حرف و نیز احکام آن بخوبی اداء و رعایت شود (قاری، ص21)؛ بدینترتیب، هدف از علم تجوید توانا ساختن قاری بر تلاوت زیبا و استوار و تلفظ فصیح حروف قرآن کریم و حفظ زبان از اشتباه در خواندن کتاب الاهی است. ابنجزری * (متوفی 833) در التمهید فی علم التجوید (ص47) تجوید را زیور تلاوت و زینت قرائت میداند.به نظر اغلب فقها، تلفظ صحیح حروف عربی در قرائت حمد و سورة نماز واجب است، اما فراگیری تجوید و اجرای همة ضوابط آن، بدانگونه که قاریان ممتاز رعایت میکنند، شرعاً واجب نیست (برای نمونه رجوع کنید به طباطبائی یزدی، ج1، ص653) بلکه از محسّنات و امور تخصصی تلاوت به شمار میآید.تجوید را میتوان به دو بخش نظری و عملی تقسیم کرد: تجوید نظری مجموعه قواعد و ضوابطی است که دانشمندان مسلمان برای صحیح خواندن حروف و کلمات قرآن وضع نمودهاند، از قبیل بحث مخارج حروف، صفات حروف، تفخیم و ترقیق، ادغام، مدّ و قصر و مانند اینها. محمد مکّینصر در نهایةالقول المفید (ص13) میگوید: «حق حرف به صفاتی گفته میشود که در ذات حرف بوده و لازمة آن باشد»، یعنی قوام حرف و تلفظ صحیح آن به رعایت این صفات وابسته است، به طوری که این صفات را نمیتوان از حرف تفکیک نمود، مانند صفت جَهْر، شِدّت، اِستعلا. مستحَقِّ حرف به کیفیت و حالاتِ صوتی گفته میشود که در اثر پیوند حروف و ترکیب آنها به وجود میآید، مانند تفخیم که ناشی از صفت استعلا، و تکریر و ترقیق که ناشی از صفت اِستِفال (معنای آن در لغت: به پایین میل کردن) است. همچنین ادغام و اخفا و اِقلاب و مدّ و مانند اینها که از مستحقات حروفاند.به طورکلی، در تجوید از دو جهت به حروف و صداها توجه میشود؛ یکی تلفظ صحیح هر حرف به صورت منفرد با رعایت صفات لازم آن (حق حرف)، و دیگری تلفظ هر حرف با توجه به حرف مجاور آن در ترکیب (مستحق حرف).اگر چه تجوید با قوانین و مهارتهای عملی قرآن سر و کار دارد و به عبارت دیگر نوعی آواشناسیِ قرآن کریم است، اما گاهی در منابع علم تجوید، مباحث دیگری نیز مطرح میگردد که از آن جمله است: علم مرسومالخط که شامل مباحثی چون مقطوع و موصول، حذف و اثبات و جز اینهاست؛ مباحثی از علم صرف، مانند التقای ساکنین و همزة وصل؛ و گاه مطالبی از علم وقف و ابتدا که بیشتر با مفاهیم قرآن از لحاظ جملهبندی و آغاز و پایان عبارتها و آیات ارتباط دارد، هرچند بحث کیفیت وقفِ آخر کلمات از مباحثی است که دقیقاً با آواشناسی و آواهای قرآنی ارتباط دارد.تجوید عملی، فن و هنر تلاوت قرآن کریم بر اساس تلفظ صحیح حروف و اصوات، با لهجة فصیح عربی است (نیز رجوع کنید بهتلاوت ). این بخش مبتنی بر اداء و استماع است. تجوید از فنونی است که باید از طریق تمرین در قاری ملکه شود (نصر، ص12؛ دانی، ص70).قاری قرآن روش صحیح تلفظ و ادای کلمات قرآن را از استاد ماهر و شیخ خود فرا میگیرد، سپس آنچه را فراگرفته است، بر استاد میخواند تا وی تصحیح کند و به قاری اجازة قرائت دهد. این سنّت از صدر اسلام رایج گردیده و قرائت الفاظ قرآن در نهایت دقت و امانت نسل به نسل حفظ شده و به ما رسیده است. وجود مدارسِ حفظ و قرائت قرآن با نامهای گوناگون نیز گواه بر این مطلب است. در بارة مُصعَببن عُمَیر که رسول خدا او را برای تعلیم قرآن و احکام اسلامی به مدینه فرستاد، آمده است که وی در «دارالقرّاء» فرود آمد (فضلی، ص16). به گفتة ابنجزری، مصعببن عمیر اولین کسی بود که «مُقرِی» نامیده شد ( غایةالنهایة ، ج2، ص299؛ نیز رجوع کنید به قرائت * ). بنابراین، تجوید عملی، هنر و فنی است که از طریق مُشافهه حاصل میشود و در قاری به صورت ملکه در میآید و تفاوت درجة قاریان در این امر کاملاً مشهود است.یکی از مهمترین مسائل در تلاوت قرآن فصاحت است. قاری قرآن هنگامی موفق است که بتواند هریک از حروف و اصوات را مطابق لهجة فصیح عربی ادا کند. در آییننامة مسابقات جهانی حفظ و قرائت قرآنکریم که در ایران برگزار میشود، از مجموع چهل امتیازی که به تجوید تعلق میگیرد، چهار امتیاز به فصاحتِ تلاوت اختصاص دارد (سازمان اوقاف و امور خیریه، ص3).در بارة اصل و منشأ تجوید و علم آواها (علمالاصوات) در فرهنگ اسلامی، اطلاع دقیقی در دست نیست. پیش از مسلمانان، این علم نزد یونانیان و هندیان وجود داشته و بیشتر برای خواندن متون مذهبی به کار میرفته است. یونانیان در بارة حروف ملفوظ، بر اساس کیفیتِ استماع بحث میکردند (آواشناسی شنیداری) و به کیفیت تولید حروف و نقش اندامهای صوتی در تلفظ توجهی نداشتند. هندیان، برخلاف یونانیان، اساس کار خود را بر کیفیت تولید حروف قرار دادند (آواشناسی تولیدی) و ازینرو آواها را بسیار دقیقتر از یونانیان وصف کردند (ابنسینا، یادداشت خانلری، ص101).نخستین اثر مستقل در علم تجوید، القصیدة الخاقانیة تدوین ابومزاحم موسیبن عبیداللّهبن یحییبن خاقان مشهور به خاقانی (متوفی 325) است (حاجیخلیفه، ج1، ستون 354، ج2، ستون 1337). قبل از آن نیز برخی مباحث راجع به علم تجوید، تدوین شده بود، اما به عنوان علمی مستقل معرفی نشده بود، بلکه در خلال علم قرائات ــ مثلاً در شرح و توضیح مفردة هریک از قرائتهای معتبر (هفتگانه، دهگانه یا بیشتر) ــ به قواعد تجویدی آن نیز اشاره میشد، مانند ادغام در قرائت ابوعمرو بصری و سَکْت بر همزه در قرائت حمزه کوفی.نخستین اثر موجود که در آن مبحث مخارج حروف مطرح شده، کتاب العین اثر خلیلبن احمد فراهیدی است. برخی در انتساب این کتاب به او تردید دارند (ابنسینا، یادداشت خانلری، ص102ـ103). اندکی بعد سیبویه (متوفی 177)، شاگرد خلیل، کتابی در نحو و ادبیات عرب تألیف کرد و در پایان آن مبحثی را به تلفظ حروف و مخارج و صفات آنها اختصاص داد (ج4، ص431ـ485). پس از وی بیشتر دانشمندان مسلمان، روش او را در تبیین مخارج حروف و صفات آن برگزیدند و گاهی چیزی بر آن افزودند، مثلاً ابنجنّی (متوفی 392) در بحث صفات حروف، صفات اِصمات و اِذلاق را به صفات متضاد افزود (ج1، ص74؛ نیز رجوع کنید به انیس، ص110). به عقیدة رابینز (ص214)، زبانشناس انگلیسی، سیبویه برای وصف آواشناختی حروف عربی، روش جدید و منحصر به فردی ارائه کرد که بمراتب از علم آواشناسی غربی، چه در دورة سیبویه چه در دورههای پیش از او، کمال یافتهتر بود. سیبویه و دیگر دانشمندان مسلمان توانستند اندامهای گفتار و شیوة تولید حروف را به روشی منظم تبیین کنند.ایشان وصف آواها و حروف را از جایگاه پسین (حنجره و حلق) شروع و به جایگاه پیشین (لبها و خیشوم) ختم نمودند و مختصاتی چون «اطباق» (نرمکامی شده) را که ویژة اصوات مُفَخَّم عربی است، بخوبی شناخته و وصف کردند. همچنین اصوات عربی را به مجهور و مهموس تقسیم کردند، که این تقسیمبندی بدون هیچگونه اشتباهی صورت گرفته است (ستودهنیا، ص11).علم تجوید منشعب و برگرفته از علم قرائات است و در کتب قرائات بخشهایی بدان اختصاص یافته است. از کتب معروفی که قبل از کتاب سیبویه تألیف شدهاند، اینهاست: القراءات یحییبن یَعْمُر (متوفی 90)، القراءات اَبانبن تغلب کوفی (متوفی 141)، القراءات مُقاتلبن سلیمان (متوفی 150)، القراءات ابوعَمروبن علاء (متوفی 154)، القراءات حمزةبن حبیب الزیّات (متوفی 156)، القراءة محمدبن حسن رواسی کوفی (متوفی ح 170) و القراءات عبدالحمیدبن عبدالمجید اخفش اکبر (متوفی 177) (فضلی، ص27ـ 28). نخستین کسی که از میان قرائتهای متعدد، هفت قرائت را برگزید، ابنمجاهد (متوفی 324) بود (برای آگاهی بیشتر رجوع کنید به قرائت * ). وی در کتاب معروف السبعة فی القراءات ، ضمن بررسی قرائتهای گوناگون، به بحث در بارة قواعد صوتی و تجویدی هر قاری پرداخته است. اهم این قواعد عبارتاند از: احکام نون ساکن و تنوین در قراءات سبع، های کنایه، احکام همزة منفرد، احکام دو همزه (تسهیل، ابدال، حذف)، مدّ و قصر، فتح و اِماله، اِشمام و رَوْم.ابنجنّی با تألیف کتاب المحتسب فی تبیین وجوه شَواذّ القراءات به توجیه قواعد صوتی و تجویدی قرائات شاذ (غیر از قرائتهای هفتگانه) پرداخت. ابوعَمرو عثمانبن سعید دانی (متوفی 444) مهمترین اثر در علم قرائات را تألیف کرد و آن را التیسیر فی القراءات السبع نامید. مباحث این کتاب همان مباحثی است که قبلاً در کتاب السبعه آمده بود. اثر دیگر وی التحدید فی الاتقان و التجوید است. وی سبب تدوین آن را کمتوجهی معاصرانش نسبت به تجوید تلاوت و تحقیق قرائتِ قرآن ذکر کرده است (ص 68).از قرن چهارم و پنجم به بعد، آثار بسیاری در علم قرائات و تجوید تدوین شد. درخشانترین اثری که تاکنون نیز مورد استفادة استادان و قاریان قرآن در دانشگاهها و مراکز تعلیم قرائت در کشورهای اسلامی خصوصاً مصر و سودان و عربستان و تونس قرار گرفته، قصیدة حِرْزالامانی و وجهالتهانی سرودة ابوالقاسمبن فِیُّره شاطبی (متوفی 590)، بر پایة کتاب التیسیر فی القراءات السبع ، است. با توجه به اهمیت این اثر بیش از سی شرح بر آن نگاشته شده که از آن جمله است: سراج القاری المبتدی و تَذکار المقری المنتهی تألیف ابوالقاسم علی قاصح عذری (متوفی 810)، ارشاد المرید الی مقصود القصید اثر علیمحمد ضباع استاد مراکز قرائت قرآن در مصر، که در 1357 تألیف شد، الوافی فی شرح الشاطبیه فی القراءات السبع اثر عبدالفتاح عبدالغنی قاضی (متوفی 1403).از آثار مهم دیگر در این علم، کتاب النشر فی القراءات العشر تألیف ابنجزری است که اواخر جلد نخست و بخشی از جلد دوم آن به احکام تجوید اختصاص دارد. اثر دیگر وی المنظومة الجزَریة فی التجوید است که در آن احکام تجوید در 107 بیت آمده است. یکی از شروح مهم آن، المِنَح الفکریة نوشتة علیبن سلطان محمد قاری و دیگری الدقائق المحکمة فی شرح المقدمة نوشتة شیخ زکریا انصاری است.کتاب لطائف الاشارات لفنون القراءات تألیف شهابالدین احمدبن محمد قَسطَلانی (متوفی 923)، علاوه بر پرداختن به علوم مختلفِ قرائت قرآن، بحثی ابتکاری در مقایسة حروف دارد که در آثار پیشین کمتر به چشم میخورد. صرفنظر از مباحث احکام تجوید، در بیشتر آثاری که در بارة مخارج و صفات حروف است، مطالبی آمده که سیبویه در الکتاب آورده است و مؤلفانِ سپسین گاهی در مطالب سیبویه تغییری مختصر داده یا مطالبی بر آن افزودهاند. تنها کسی که در این میان روش جدیدی ارائه کرد، ابنسینا بود. وی رسالة خود اسباب حُدوث الحروف را با بحث در بارة کیفیت تولید صوت آغاز کرده و سپس کیفیت تولید حروف و مخرج هریک را بیان کرده و در فصلی به تشریح اندامهای گفتار انسان، از قبیل حنجره و حلق و زبان و دهان، پرداخته است. او نخست به حدوث و تولید حرف توجه کرده و سپس کیفیت استماع حروف را توضیح داده است. در واقع، ابنسینا در آن زمان به اصول تجویدی و آواشناسی تولیدی (مخارجالحروف) و همچنین آواشناسی شنیداری (صفات الحروف) دست یافته بود، هرچند روش علمی و پژوهشی او با دیگران متفاوت است. البته ترتیب مخارج حروف در بیان ابنسینا به ترتیب سیبویه نزدیک، اما با آن متفاوت است (ستودهنیا، ص18؛ نیز رجوع کنید بهابنسینا، یادداشت خانلری، ص 103).در کتب تجوید، مؤلفان مستقیماً به موضوع صوتشناسی (آواشناسی)، یعنی آوا و حروف و ساختار کلمات در قرائت قرآن، میپردازند و گاهی برای فهم کامل آنها از تصاویر و توضیحاتی استفاده میکنند. نخست حروف الفبای عربی همراه با مخارج حروف، یعنی جایگاه تلفظ آنها در دستگاه گفتاری انسان و خصوصیات بیان آنها، بررسی میشود. در اطلس اصوات اللغة العربیة تصاویری واقعی از حنجره، حلق، دهان، دندانها و لبها با پرتونگاری تهیه شده است. در نرمافزارهای رایانهای، از جمله «نرمافزار آموزش تجوید»، این تصاویر به وسیلة رایانه بازسازی شده است که محل دقیق تلفظ هر حرف را در هنگام تلفظ آن نشان میدهد.در مبحث صفات حروف، حروف الفبا را بر اساس کیفیت صوتی و خصوصیات هریک، در دو دسته صفات متضاد و غیرمتضاد قرار میدهند. صفات متضاد شامل ده صفتاند که در دو گروه پنجتایی قرار دارند. هریک از حروف میتواند فقط پنج صفت متضاد را به خود اختصاص دهد. در میان حروف الفبای عربی، ده حرف ف ح ث ه ش خ ص س ک ت صفت «هَمْس» دارند و بقیة حروف «مجهور» هستند. هشت حرف أ (همزه) ج د ق ط ب ک ت دارای صفت «شدت» و بقیه دارای صفت «رخوت»اند. البته علمای تجوید، پنج حرف ع م ر ل ن را دارای صفتی بین شدت و رخوت دانستهاند. هفت حرف خ غ ق ص ض ط ظ صفت «استعلاء» و بقیه صفت «اِستفال» دارند. چهار حرف ص ض ط ظ صفت «اِطباق» و بقیه صفت «انفتاح» دارند.شش حرف ف ر م ن ل ب صفت «اِذلاق» و بقیه صفت «اِصمات» دارند.جز صفات متضاد، صفات دیگری مطرح است که صفت ضدی برای آنها ذکر نکردهاند، از جملة آنهاست: صفت «قَلقَله» در پنج حرف ق ط ب ج د ، وقتی که ساکن باشند؛ صفت «تکریر» در حرف ر ؛ صفت «صفیر» در سه حرف س ص ز ؛ صفت «تَفَشّی» در حرف ش ؛ صفت «انحراف» در دو حرف ل ر ؛ صفت «استطاله» در حرف ض ؛ صفت مدّ در الف، واو، و یای مدّی؛ و صفت «نَبْر» در همزه.دیگر عناوینی که در علم تجوید مطرحاند عبارتاند از: تفخیم و ترقیق حرف «لام» جلاله و حرف «راء»، ادغام تام و ناقص، ادغام متماثِلَین، ادغام متجانِسَین، ادغام متقاربَین، احکام نون ساکن و تنوین شامل اخفا و اظهار و اِقلاب و ادغام، احکام میم ساکن، مدّ و قصر شامل مدّ طبیعی و مدّ متصل و منفصل و صله و مدّ لازم و مدّ عارض و غیر آن، احکام لام ساکن، احکام های کنایه؛ احکام همزه شامل تحقیق همزه، تسهیل ابدال و حذف، امالة کبری' و تقلیل، اشمام، و رَوْم و غیر آن .امروزه در مصر ــ که الگوی قرائت در جهان اسلام است ــ لفظ تجوید و مشتقات آن گاهی در معنای قرائت به کار میرود که نشاندهندة جنبة آهنگین و تلاوت بسیار زیبای قرآن است.گاهی بر روی دورههای نوارِ تلاوت قرآن عنوان «المصحف المُجَوَّد» دیده میشود. در مصحف مجوّد، کلمات قرآن با تأنی و وقار خوانده و قواعد تجوید بهطور کامل رعایت میگردد. در این روش، از «اَلحان» استفاده و نغمات آهنگین با یکدیگر ترکیب میشود. قرائت تحقیق استادمحمد عبدالصمد عبدالباسط و استاد شیخ محمود خلیل حُصَری از این نوع است. تلاوت سی جزء قرآن با این روش حدود شصت تا هفتاد ساعت به طول میانجامد.اگر تلاوت با سرعت بیشتری انجام شود، به آن «المُصْحَفُ المُرَتَّل» میگویند (نیز رجوع کنید به ترتیل * ). تلاوت کامل قرآن با این روش در حدود سی ساعت طول میکشد. در 1414، قرآنی در سوریه با عنوان مُصحفُالتَّجوید بهچاپ رسید که برخی قواعد تجویدی را با رنگهای مختلف نشان میدهد. ضبط قرائت قاریان مشهور، یکی از روشهای یادگیری قرآن با رعایت فن تجوید است.اولین تلاوت مُجوَّدی که ضبط شد، تلاوت استاد شیخ محمد رِفْعَت در مصر بود. یکی از تلاوتهای این استاد، به عنوان شاهکاری هنری و دینی از رادیو بریتانیا پخش گردید. برخی از قاریان برجستة مصری عصر حاضر عبارتاند: شیخمحمد عبدالباسط عبدالصمد که به سبب قرائت مُجوَّدش شهرت یافت؛ شیخمحمودخلیل حصری که به سبب ضبط اولین دورة مصحف مُرَتَّل در رادیو مصر، بسیار مورد تمجید قرار گرفت؛ شیخ محمدصِدّیق مِنشاوی که مصحف مرتّل بسیار زیبا و دلپذیر خود را به جهاناسلام عرضه نمود (سیّد، ص108، 113، 115؛ نلسون، ص 193، 195)؛ شیخ مصطفی اسماعیل (اکبرالقرّاء)؛ شیخ ابوالعَیْنَیْن شُعَیْشَع؛ شیخ کامل یوسف بَهتیمی؛ شیخ عبدالفتاح شعشاعی؛ شیخ علیالبَنّا و شیخ راغب مصطفی غَلْوَش.تجویدی که اکنون در بیشتر کشورهای اسلامی تدریس میشود، بر اساس ضوابط روایت حفص از عاصم کوفی است. عاصم یکی از قاریان سبعه بود. وی قرائتش را از ابوعبدالرحمان سُلَمی فراگرفته و سلمی نیز قرائتش را از امیرالمؤمنین علی علیهالسلام اخذ نموده بود. البته در برخی بلاد اسلامی،مانند شمال و غرب و میانة افریقا و مصر، روایت وَرْش مصری از نافع مدنی رایج است. برخی احکام تجویدی ورش با حفص متفاوت است، مانند ترقیق راء، تفخیم لامات، نقل حرکت همزه، تقلیل و امالة بَیْن بَیْن. در لیبی، موریتانی و بخشی از تونس و الجزایر روایت قالون، راوی دیگر نافع مدنی، متداول است. در سودان نیز روایت دُوری از ابوعمرو بصری رایج است (کلاّ ک، ص47).منابع: ابنجزری، التمهید فی علم التجوید ، چاپ علیحسین بوّاب، ریاض 1405/ 1985؛ همو، غایةالنهایة فی طبقات القرّاء ، چاپ برگشترسر، قاهره ] بیتا. [ ؛ ابنجنّی، سرّ صناعةالاعراب ، ج1، چاپ مصطفی سقا و دیگران، قاهره 1374/ 1954؛ ابنسینا، مخارج الحروف، یا، اسباب حدوث الحروف ، دو روایت از متن رساله با مقابله و تصحیح و ترجمه از پرویز ناتل خانلری، تهران 134ش؛ ابنمنظور، ابراهیم انیس، الاصوات اللّغویة ، قاهره 1971؛ اسماعیلبن حماد جوهری، الصحاح: تاجاللغة و صحاح العربیة ، چاپ احمد عبدالغفور عطار، بیروت ] بیتا. [ ، چاپ افست تهران 1368 ش؛ حاجیخلیفه؛ عثمانبن سعید دانی، التحدید فی الاتقان و التجوید ، چاپ غانم قدروی حمد، بغداد 1407/ 1988؛ رابرت هنری رابینز، تاریخ مختصر زبانشناسی ، ترجمة علیمحمد حقشناس، تهران 1370ش؛ حسینبن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن ، چاپ محمد سیدکیلانی، بیروت ] بیتا. [ ؛ سازمان اوقاف و امور خیریه، آئیننامة مسابقات بینالمللی حفظ و قرائت و تفسیر قرآن ، تهران 1378ش؛ محمدرضا ستودهنیا، بررسی تطبیقی میان علم تجوید و آواشناسی ، ] تهران [ 1377ش؛ عمروبن عثمان سیبویه، کتاب سیبویه ، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره ?] 1385/ 1966 [ ، چاپ افست بیروت 1411/ 1991؛ لبیب سیّد، الجمع الصوتی الاوّل القرآن الکریم اوالمصحف المرتّل: بواعثه و مخططاتُه ، قاهره 1387/ 1967؛ محمدکاظمبن عبدالعظیم طباطبائی یزدی، العروةالوثقی ، بیروت 1404/ 1984؛ عبدالهادی فضلی، القراءات القرآنیة: تاریخ و تعریف ، بیروت 1405/ 1985؛ علیبن سلطان محمد قاری، المنح الفکریة ، قاهره 1347؛ ادریس عبدالحمید کلاّ ک، نظرات فی علم التجوید ، ] بغداد [ 1981؛ محمدبن محمد مرتضی زبیدی، تاج العروس من جواهرالقاموس ، ج 7، چاپ عبدالسلام محمدهارون، کویت 1389/ 1970، چاپ افست بیروت ] بیتا. [ ؛ محمد مکّی نصر، نهایة المفید فی علم التجوید ، لاهور 1391؛Kiristina Nelson, The art of reciting the Qur ف an , Cairo 2001.