تجریش ،شهری در شهرستان شمیرانات در استان تهران. تجریش مرکز شهرستان شمیرانات است و در جنوب این شهرستان و در شمال شهر تهران در ارتفاع حدود 800 ، 1 متری، در پایکوه قرار دارد و جزو محدودة تهران بزرگ است.دامنه‌های جنوبی رشته‌کوه البرز مرکزی بر شهر مشرف است. از کوههای مهم شمال تجریش، توچال (بلندترین قله: 933 ، 3 متر) در حدود بیست کیلومتری شمال شهر تهران و کُلَک‌چال (بلندترین قله: 005 ، 3 متر) در حدود هفده کیلومتری شمال شهر تهران است (جعفری، ج1، ص 167، 437). تپه‌های خُلازیر (در شمال محلة الهیه)، قیطریه (از حدود پل رومی تا باغ قیطریه) و زَرگَنده یا الهیه (در جنوب محلة الهیه) که امروزه همگی به صورت مناطق مسکونی درآمده‌اند در این شهر قرار دارند (ستوده، ج1، ص220).رود فصلی جعفرآباد (نامهای آن در محله‌های گوناگون: دربند، تجریش) که از توچال سرچشمه می‌گیرد، به طول حدود پانزده کیلومتر با جهت شمالی ـ جنوبی از وسط شهر می‌گذرد. از این رود، نهرهایی جدا می‌شود، از جمله نهر چال و نهر دولاب و نهر حکیم‌هاشم. رود فصلی دَرَکه در مغرب شهر، و رود فصلی شاه‌آباد ــ که هر دو از توچال سرچشمه می‌گیرند ــ در کنار شهر جریان دارد (ستوده، ج1، ص219؛ جعفری، ج2، ص167، 218، 289).آب و هوای تجریش معتدل و متمایل به سرد است. حداکثر دمای شهر در تابستانها ْ36، حداقل آن در زمستانها ْ20-، و میانگین بارش سالانة آن حدود 280 میلیمتر است ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 38، ص 64).در شهر تجریش قناتهای متعددی وجود داشته است و برخی از آنها هنوز هم آبدهی دارد، از جمله قنات امامزاده صالح (مظهر آن در صحن امامزاده)، قنات محمدیه، قنات مقصودبک در کنار رود دربند، قنات سرپل تجریش و قنات کهریز که مظهر آن در تکیة پایین تجریش بوده است ( رجوع کنید به ستوده، ج 1، ص 202ـ 206).بازار شهر، تکیه بالا و کوچه‌های پیرامون آن از مهمترین مراکز تجاری شهر است (همان، ص220). شهر تجریش از طریق بزرگراهها و راههای اصلی با شهر تهران و آبادیهای شهرستان شمیرانات مرتبط است. راه اصلی در جهت شمال به طول حدود 25 کیلومتر تجریش را به شهر فَشَم، مرکز بخش رودبار قصران (در شهرستان شمیرانات)، مرتبط می‌کند ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 38، ص 65).مزار امامزاده صالح * در کنار میدان تجریش، از مهمترین زیارتگاههای شهر است. از دیگر آثار قدیمی تجریش اینهاست: مسجد امامزاده صالح معروف به مسجد جامع، مسجد خان در بازار تجریش، مسجد اعظم در کنار تکیه پایین، مسجد فاطمیه نزدیک سرپل تجریش، مسجد محمدیه در زعفرانیه، تکیه‌های بالا و پایین، پل آجری و باریک میدان سرپل، و پل رومی (ستوده، ج1، ص 201، 207). درخت کهنسال چنار در صحن امامزاده صالح نیز معروف است ( رجوع کنید به ادامة مقاله).جمعیت شهر تجریش در 1335ش، 525 ، 26 تن و در سرشماری 1365 ش حدود 000 ، 40 تن بود. در سرشماری 1375ش، به علت متصل بودن تجریش به شهر تهران و قرارگرفتن در محدودة تهران بزرگ، جمعیت آن همراه با جمعیت تهران ذکر شد (ایران. وزارت کشور. ادارة کل آمار عمومی، ص 183؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 38، ص 64؛ مرکز آمار ایران، ص هفتادوشش). ولی طبق آمار ساخت‌وسازهای شهرداری منطقة یک (تجریش)، این ساخت‌وسازها از حدود یک میلیون مترمربع در 1372 ش به حدود چهار میلیون مترمربع در 1379 ش رسیده است (شهرداری تهران. شهرداری منطقة 1، ص 3) که خود بیانگر رشد جمعیت تجریش است. اهالی تجریش شیعة دوازده امامی‌اند و به فارسی با لهجة تهرانی سخن می‌گویند ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 38، ص 64).پیشینه. ظاهراً نام تجریش را نخستین بار ظهیری نیشابوری (ص22) در اواخر قرن ششم به صورت «طجرشت» ضبط کرده است. به نوشتة محمدبن علی‌بن سلیمان راوندی در 599، طغرل‌بیگ سلجوقی (حک : 429ـ 455) از تبریز به ری و سپس به قصران بیرونی (یا قصران سفلا/ قصران خارج، از مناطق قدیمی در شمال تهران) سفر کرد و به‌دلیل خنکی هوا به «دیه طجرشت» رفت (ص111ـ112). او در تجریش برای خود خانه‌ای بنا کرد و در همانجا وفات یافت (ظهیری نیشابوری، همانجا). کریمان (ج1، ص460) نام طجرشت را معرّب «تیگرشت» («تیگر» به معنای زمین تند و شیبدار) ذکر کرده است. به نوشتة عباس اقبال (ص15)، نام طجرشت به سبب کثرت استعمال و گذر زمان به تجریش تغییر یافت.در دورة قاجار، به‌دلیل موقعیت ییلاقی تجریش، توجه بیشتری به آن شد. در این دوره، اعتمادالسلطنه (ج2، ص1160، ج4، ص 1926، 2228) از شیوع وبا در 1269 در آبادیهای تجریش و جماران و نیاوران، از قصر محمدیه (قصر جدید تجریش) که محمدشاه قاجار (حک : 1250ـ1264) در آنجا درگذشت، و از آبادی خوش هوای جعفرآبادِ شمیران در بالاتر از تجریش یاد کرده است. در دورة ناصرالدین‌شاه قاجار (1264ـ 1313)، پولاک (ص 75ـ76) با اشاره به «قریة تجریش»، درخت چنار آن را بسیار کهن ذکر کرده است. دوستعلی‌خان معیرالممالک، داماد ناصرالدین‌شاه، نیز در وقایع‌الزمان به مناسبت ذکر وقایع آن دوره، به تجریش و امامزاده صالح و سرپل تجریش و درخت چنار آنجا و نیز به محله‌های تجریش، از جمله قیطریه و زرگنده، اشاره کرده است. برخی از آثار به جا مانده از دورة قاجار در تجریش عبارت است از: باغهای معروفی چون ساعدالدوله، حاجی‌رضا صراف، معتضدیه و باغ فردوس (به مساحت حدود بیست هزار متر مربع که متعلق به دوستعلی‌خان معیرالممالک بود) و کاخ صاحبقرانیه معروف به «جهان‌نمای نیاوران» که در زمان محمدشاه قاجار بنا و در زمان ناصرالدین‌شاه بازسازی شد (اعتمادالسلطنه، ج4، ص 2307ـ 2308؛ د. فارسی ، ذیل «صاحبقرانیه»؛ ستوده، ج1، ص208ـ 218، 245). در 1298/ 1881، دیولا فوا (ص 158ـ160) از باغها و عمارات تجریش، از جمله باغ فردوس و مسجد تجریش (احتمالاً مقصود امامزاده صالح است) و چنار بی‌مانند آن، یاد کرده است. به نوشتة او، فرانسویها و ترکهای عثمانی به‌دلیل هوای بسیار گرم تهران در تجریش به سر می‌بردند.در دورة پهلوی، تجریش همچنان منطقة ییلاقی مطلوب و گردشگاه تابستانی سکنة تهران بود. در اوایل این دوره، تجریش مرکز شمیرانات بود (کیهان، ج2، ص 362). رضاشاه (حک : 1304ـ 1320) تجریش را مقر تابستانی خود قرار داد. با مهاجرت اهالی تهران به آنجا، این شهر بتدریج توسعه یافت (ستوده، ج1، ص221). در دورة پهلوی کاخهای متعددی در سعدآباد احداث شد ( رجوع کنید بههمان، ص 394ـ396). در 1311ش، مسعود کیهان در بارة دره و قریة امامزاده قاسم در سرپل تجریش، خیابانها و محله‌های تجریش از جمله دِزاشیب (دِزآشوب/ دزج سفلا/ دِدِرشو/ آذرشیب؛ ستوده، ج 1، ص 422ـ423)، چیزَر (چیذَر کنونی)، دَرّوس و نیاوران و نیز چنار آن (محیط تنه: حدود پانزده متر) مطالبی آورده است ( رجوع کنید بهج2، ص 362ـ363).مهمترین محلات قدیمی تجریش در دهة 1320ش، محلة بالا و محلة پایین و محلة قلعه‌نو بود. ظاهراً قسمتهای واقع در مغرب رود جعفرآباد به محلة بالا و قسمتهای واقع در مشرق آن به محلة پایین معروف شد. در این تقسیم‌بندی، باغ فردوس و زعفرانیه و الهیه و محمدیه در محلة بالا، و امامزاده قاسم و آرامگاه ظهیرالدوله و دزاشیب و قیطریه در محلة پایین قرار داشتند (ستوده، ج 1، ص 201، 206).در 1330 ش، تجریش مرکز بخش شمیرانِ شهرستان تهران بود و در 1336ش به شهر تبدیل شد (رزم‌آرا، ج1، ص 45؛ ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی و اجتماعی، ص 15). از محلات فعلی شهر تجریش جماران، چیذر، جعفرآباد، دزاشیب، امامزاده‌قاسم، دربند، سعدآباد، زعفرانیه، الهیه و محمودیه است.نیز رجوع کنید به تهران‌منابع: اعتمادالسلطنه؛ عباس اقبال آشتیانی، «جغرافیای بلاد و نواحی: دولاب، تجریش، ونک، فرحزاد، فیروز بهرام»، یادگار ، سال 1، ش2 (مهر 1323)؛ ایران. وزارت کشور. ادارة کل آمار عمومی، گزارش خلاصة سرشماری عمومی کشور ایران در آبان ماه 1335 ، ج1: تعداد و توزیع ساکنین کشور ، تهران 1339ش؛ ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی و اجتماعی. دفتر تقسیمات کشوری، نشریة تاریخ تأسیس‌دار: ] تقسیمات کشوری 1378 [ ، تهران 1378ش؛ یاکوب ادوارد پولاک، سفرنامة پولاک ، ترجمة کیکاووس جهانداری، تهران 1361ش؛ عباس جعفری، گیتاشناسی ایران ، ج1: کوهها و کوهنامة ایران ، ج2: رودها و رودنامة ایران ، تهران 1368ـ1376ش؛ د. فارسی ؛ ژال پل راشل دیولافوا، سفرنامة مادام دیولافوا: ایران و کلده ، ترجمه و نگارش علیمحمد فره‌وشی، تهران 1361 ش؛ محمدبن علی راوندی، کتاب راحة‌الصدور و آیة‌السرور در تاریخ آل‌سلجوق ، چاپ محمد اقبال، تهران 1333ش؛ رزم‌آرا؛ منوچهر ستوده، جغرافیای تاریخی شمیران ، تهران 1371ـ1374ش؛ شهرداری تهران. شهرداری منطقة 1. معاونت شهرسازی و معماری، بررسی عملکرد 8 سالة معاونت شهرسازی و معماری: 1372 تا 1379 ، تهران 1380 ش؛ ظهیرالدین ظهیری نیشابوری، سلجوقنامه ، تهران 1332ش؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران ، ج 38 : تهران ، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، 1370ش؛ حسین کریمان، ری باستان ، تهران 1345ـ1349ش؛ مسعود کیهان، جغرافیای مفصل ایران ، تهران 1310ـ1311ش؛ مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1375: نتایج تفصیلی کل کشور ، تهران 1376ش؛ دوستعلی معیرالممالک، وقایع‌الزمان ( خاطرات شکاریه )، چاپ خدیجه نظام‌مافی، تهران 1361ش؛ نقشة راهنمای بزرگراههای تهران ، مقیاس 000 ، 70:1: تهران: گیتاشناسی، ] بی‌تا. [ ؛ نقشة راهنمای تهران ، مقیاس 000 ، 60:1، تهران: سازمان نقشه‌برداری کشور، 1377 ش.
