تاریخ گیلان و دیلمستان، کتابی تاریخی به فارسی از سدة نهم، نوشتة سید ظهیرالدینِ مرعشی * . این اثر ظاهراً قدیمترین تاریخ محلی به‌جا مانده در بارة حکومت خاندان کیاییان در گیلان و دیلمستان است. به گفتة مؤلف، کارکیا سلطان محمد دوم (حک : 851ـ883) عده‌ای را مأمور گردآوری و نوشتن رویدادهای حکام گیل و دیلم پیش از حکومت سادات و روی کار آمدن سید امیر کیای‌مَلاطی، بنیانگذار حکومت خاندان کیاییان در گیلان (763ـ776)، تا 881 کرد. سپس از سید ظهیرالدین مرعشی خواست تا آن دست‌نوشته‌ها را تنظیم و تدوین کند. مرعشی تاریخ شروع کارش را 880 ذکر کرده و مطالبی به این نوشته‌ها افزوده است (ص 8 ـ 9).تاریخ گیلان و دیلمستان مشتمل است بر مقدمه و شش باب که هر باب چند فصل دارد. مؤلف در آغاز کتاب پس از حمد و سپاس خدا، به ضرورت علم تاریخ اشاره کرده و آن را پیش‌درآمد سایر علوم دانسته است (ص 3ـ 5). سپس در مقدمه به شرح اصطلاحاتی که میان مردم گیلان و دیلمستان رایج بوده، پرداخته است. این بخش از کتاب در تنها نسخة خطی موجود، وجود ندارد (ص 10، 12). مطالب شش باب کتاب بترتیب عبارت‌اند از: رویدادهای این سرزمین پیش از حکومت کیاییان و نیز رسوم مردم گیلان (از این باب اثری بر جا نمانده است)؛ آغاز خروج سید امیر کیای‌ملاطی و رخدادهای دورة حکومت او؛ شرح کشمکشهای امیران بیِه‌پس (ناحیة غربی گیلان) و بیِه‌پیش (ناحیة شرقی گیلان) و وقایع حدود 781 تا 797 (ص 10، 101)؛ دورة حکومت سید رضی کیا (729ـ799) و کارکیا سید محمد اول (829 ـ837) (ص 10)؛ رویدادهای حکومت کارکیا ناصر کیا (837 ـ851) و برادرش کارکیا امیر سید احمد و پسرش، کارکیا سلطان محمد دوم، و منازعات میان مدعیان حکومتِ کیاییان مانند سید داوود کیا (رجوع کنید به ص 10، 188، 190ـ200)؛ و شرح وقایع دورة حکومت سلطان محمد دوم (ص 11). مرعشی پس از باب ششم، وقایع 881 ـ894 یعنی آخرین سالهای حکومت سلطان محمد دوم و پسرش، کارکیا میرزاعلی، را نگاشت و آن را باب هفتم نامید که مشتمل بر چند فصل است (ص 392ـ393)، هرچند در مقدمه‌اش (ص 9ـ11) از این باب نامی نبرده است.مرعشی در تألیف تاریخ گیلان و دیلمستان هنگام استفاده از دست‌نوشته‌هایی که قبلاً جمع‌آوری شده بود، اگر در مطلبی شبهه‌ای می‌یافت به تحقیق می‌پرداخت و چنانچه در جستجوی شفاهی به نتیجه نمی‌رسید، از دست‌نوشته‌های سید محمدبن‌سید مهدی حسینی بهره می‌جست (ص 396). مرعشی که از امیران دربار کیاییان، و شاهد بسیاری از رویدادهای آن دوره بوده، گاه با نگاهی انتقادی نظر خود را بیان کرده است (رجوع کنید به ص 113، 187، 204).به‌رغم افتادگیهای تنها نسخة خطی موجود ــ که از روی نسخه‌ای به خط سید ظهیرالدین مرعشی تحریر شده (مرعشی، مقدمة ستوده، ص‌یج) و در کتابخانة بودلیان آکسفورد موجود است ــ تاریخ گیلان و دیلمستان به لحاظ بیان آداب و رسوم و زندگی اجتماعی مردم گیلان و رسم‌الخط و نکات دستوری گیلکی حایز اهمیت است (همان، مقدمة ستوده، ص ید ـ یح). نثر این کتاب روان و ساده و آمیخته با آیات قرآنی و اشعار عربی است. این کتاب نخستین بار در 1330ش به کوشش رابینو همراه با «مکاتیب خان احمدگیلانی» در رشت منتشر شد (مشار، ج 1، ستون1127). منوچهر ستوده نیز این کتاب را تصحیح انتقادی و در 1347ش در تهران منتشر کرده است.منابع: ظهیرالدین‌بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ گیلان و دیلمستان ، چاپ منوچهر ستوده، تهران 1347ش؛ خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی ، تهران 1350ـ 1355ش.
