تاریخ طبرستان و رویان و مازندران ، کتابی به فارسی در شرح رویدادهای طبرستان و رویان و مازندران از دورة باستان تا 881 ، تألیف سیدظهیرالدین مرعشی * . این کتاب به نام کارکیا میرزاعلی، از امرای خاندان کیاییان (حک : 883 ـ 894)، نوشته شده است (مرعشی، چاپ دورن ، مقدمة آژند، صنوزده). آغاز تحریر آن روشن نیست، اما مؤلف تاریخ پایان آن را 881 آورده است (همان، چاپ شایان، ص 395؛ قس چاپ دورن، همانجا؛ چاپ تسبیحی، مقدمة مرعشی نجفی، صچهلوسه).تاریخ طبرستان و رویان و مازندران مشتمل است بر دیباچه، مقدمه و چندین فصل. این کتاب تلفیقی است از تاریخ طبرستان علیبن جمالالدین رویانی و تاریخ رویان * اولیاءاللّه آملی، و مؤلف دو فصل بر آنها افزوده است. مرعشی پس از مطالعة دو کتاب یادشده، اولی را موجز و دومی را مطوّل یافته و بنا را بر تلفیق آن دو اثر گذاشته است. او بصراحت میگوید که عبارات آملی را بدون تغییر و عیناً نقل کرده است (چاپ شایان، ص 2ـ3). با توجه به آنکه تاریخ رویان رونویسی از تاریخ طبرستان * ابناسفندیار است (رجوع کنید به کسروی، ص 17ـ 18) و مرعشی در اثر خود نامی از ابناسفندیار نبرده، روشن میشود که به تاریخ طبرستان دسترسی نداشته است (کسروی، ص 30). اوزلی در کتابش، ) سفرهایی به کشورهای گوناگون مشرقزمین ( ، بدون در نظر گرفتن زمان تألیف تاریخ طبرستان گفته است که کتاب ابناسفندیار، اقتباسی است از کتاب سیدظهیرالدین مرعشی (همان، ص 31).مرعشی در مقدمة کتاب، به ضرورت علم تاریخ پرداخته و پنج طبقة اجتماعی را که به نظر او شکلدهندة جوامع انسانیاند، شرح داده است (چاپ شایان، ص 4ـ6). فصول نخستین کتاب به بیان جغرافیای تاریخی رویان، رستمدار، آمل، ساری و گرگان اختصاص دارد. فصول بعدی در شرح رویدادهای تاریخی این سرزمین از دورة کیومرث تا حکومت کارکیا سلطانمحمد دوم (851 ـ883) است و دوران حکومت سلسلههای باوندیان، زیدیان، زیاریان، قارنوندان، بادوسپانیان و آلدابویه را در بر میگیرد. فصل راجع به وقایع دورة حکومت ملک کیومرث (از امیران رستمدار) و فرزندان او و فصل خروج سیدقوامالدین مرعشی و استیلای اخلاف او بر مازندران، تألیف مرعشی است. این فصول به سبب آنکه مؤلف از دیوانیان بوده و به نوشتهها و اسناد بسیاری دسترسی داشته، اهمیت خاصی دارند (همان، مقدمة دورن، ص کب).مرعشی فقط به ذکر وقایع تاریخی طبرستان بسنده نکرده و به رویدادهای مناطق همجوار آن ــ که به نوعی بر تاریخ این سرزمین تأثیر گذاردهاند ــ نیز پرداخته است. همچنین رخدادهای دوران حکومت ساسانیان، امویان، عباسیان و سلسلههای ایرانی چون سامانیان، طاهریان، صفاریان و آلبویه و سلسلههای ترکنژاد مانند غزنویان، سلجوقیان، خوارزمشاهیان و قراقوینلوها را که به تاریخ طبرستان و رویان و مازندران مربوط بوده، نوشته است. مرعشی هرگاه مطلبی را مبهم یافته و قادر به روشن کردن آن نبوده، با جملات «واللّه اعلم بالصواب» یا «العهدة علی الراوی» آن را بیان کرده است (برای نمونه رجوع کنید به همان، ص 14، 15، 21).تاریخ طبرستان و رویان و مازندران دارای اشتباهاتی است، بویژه در ذکر تاریخ حکومت ملوک طبرستان از آلدابویه تا سادات زیدیه، زیرا مؤلف تاریخ هجری و تاریخ یزدگردی را با یکدیگر تطبیق نداده است (کسروی، ص 33ـ35).نثر این کتاب، روان و ساده و حتی میتوان گفت عامیانه و همراه با غلطهای املایی و انشایی است. مؤلف گاه اصطلاحات و مَثَلهای محلی به کار برده است. او از آیات و احادیث نیز برای بیان رویدادهای تاریخی بهره جسته است (برای نمونه رجوع کنید به چاپ شایان، ص 145ـ146، 195؛ چاپ دورن، مقدمة آژند، ص بیست و دو ـ بیست و سه).تاریخ طبرستان و رویان و مازندران از منابع مورخانی چون خواندمیر در تاریخ حبیبالسیر (برای نمونه رجوع کنید به ج 3، ص330، 337، 354) و اعتمادالسلطنه در التدوین فیاحوال جبال شروین (برای نمونه رجوع کنید به ص 59، 71) بوده است.برنهارد دورن این کتاب را با مقدمهای مفصّل در 1266/ 1850 در سنپطرزبورگ چاپ کرد. عباس شایان این کتاب را در 1333ش همراه با ترجمة مقدمة دورن در تهران منتشر کرد. این کتاب همچنین در 1345ش به کوشش محمدحسین تسبیحی و در 1363ش با مقدمة یعقوب آژند چاپ شده است.منابع: محمدحسنبن علی اعتمادالسلطنه، التدوین فی احوال جبال شروین: تاریخ سوادکوه مازندران ، چاپ مصطفی احمدزاده، تهران 1373ش؛ خواندمیر؛ احمد کسروی، کاروند کسروی ، چاپ یحیی ذکاء، تهران 1352ش؛ ظهیرالدینبن نصیرالدین مرعشی، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران ، چاپ برنهارد دورن، پطرزبورگ 1850، چاپ افست تهران 1363ش؛ همان، چاپ عباس شایان، تهران 1333ش؛ همان، چاپ محمدحسین تسبیحی، تهران 1345ش.
