تاریخ سرگذشت مسعودی ، خاطرات و سفرنامة مسعودمیرزا ظلالسلطان * (فرزند ناصرالدینشاه) به روایت خود او. مسعودمیرزا در 1323 این کتاب را به کمک فرزندش، اسماعیلمیرزا، تدوین کرد. وی بخش مهمی از کتاب را تقریر کرده و اسماعیلمیرزا نوشته و بخش دیگر را از روزنامة شکارهای خود نقل کرده است (ظلالسلطان، ص 1، 20).این کتاب دارای دو بخش است: شرح مسافرتهای نویسنده به مناطق مختلف ایران در شش باب، و شرح سفر او به فرنگستان که در خلال آنها اطلاعات دیگری هم آمده است. باب اول کتاب در بارة تاریخ تولد و نسب و نژاد مسعودمیرزاست؛ طبق روایت او نسبِ خاندان قاجار به اشکانیان میرسد (ص 1ـ2، 4ـ 5، 17). باب دوم در بارة سفر مسعودمیرزا به مازندران و استرآباد است. مسعودمیرزا سیزده ساله بود که پدرش او را حاکم آنجا کرد. وی در شرح سفر خود، به وقایع مهم دورة سلطنت پدرش اشاره میکند، از جمله به عزل امیرکبیر، فتنة بابیه، مسئلة هرات، شورش هند، انقلاب افغانستان و دولت دوستمحمدخان افغان، شورش مجارستان، جنگ سواستوپول / سباستوپل، تأسیس فراماسونری به دست میرزاملکمخان، برقراری دارالشورای دولتی و شکست سپاه ایران از تراکمه (ص 17ـ20). از دیگر مطالب این باب است: توضیحاتی در بارة بناهای به جا مانده از دورة صفویه و زندیه و دورة فتحعلیشاه در شهرهای فرحآباد (خزرآباد) و اشرف (بهشهر) و بارفروش (بابل) و ساری (ص 20، 27، 28، 30ـ32)، نام بلوکات و افواج مازندران و استرآباد (ص 33ـ34، 37، 39) و گزارشی از پوشاک مردم منطقه (ص 28ـ29). مسعودمیرزا در بارة عمارتها و محلههای تهران نیز مطالب مهمی ذکر کرده است (ص 73ـ75).باب سوم، شرح سفر او به فارس است که ضمن آن، وقایع تاریخی، موقعیت جغرافیایی، شرح بلوکات (ص 128ـ129) و افواج (ص 120) و ایلات (ص 100، 129) آن منطقه و نحوة جمعآوری مالیات و خرج کردن آن بیان شده است (ص 87). برخی دیگر از مطالب مهم این باب عبارت است از: اطلاعاتی در بارة علما و مشایخ صوفیه و اختلافات آنان با هم (ص 134ـ135)، سوءقصد نافرجام یکی از اعضای بابیه به ناصرالدینشاه (ص 163ـ164)، فرمان قتلعام بابیه (ص 166ـ167)، شورش علیقلیخان قشقایی بر قوامالدوله و ذکر اخبار و حوادث سیاسی جهان (ص 171ـ175). باب چهارم، سفرنامة اصفهان است که در این باب نیز مطالب تاریخی و جغرافیایی منطقه ذکر شده است (ص 194ـ 268). مطالب مهم این باب عبارت است از: شرح قحطی ایران در سالهای 1286 تا 1289 (ص 210ـ211)، اختلافات میان ظلالسلطان و میرزاحسینخان سپهسالار (صدراعظم ناصرالدینشاه)، و مطالبی در بارة بختیاریها (ص 228، 230ـ232، 238). باب پنجم شرح سفر مسعودمیرزا به عراق عجم (اراک) است (ص 269ـ270). باب ششم به شرح سفر بروجرد و لرستان اختصاص دارد و ضمن آن به این مسائل نیز پرداخته شده است: شورش ایلات لر، جنگ لرستان، شورش افغانها، شورش ارامنه و مصر علیه عثمانی، تنبیه ایلات کرمانشاه (ص 273، 281، 293ـ297، 302)، نحوة برکناری مسعودمیرزا از حکومت اصفهان و منصبفروشی در دربار قاجار (ص 321ـ 322)، شرح کتابهایی که به همت او ترجمه شده بوده است (ص 332ـ 333). وی در پایان این باب مطالبی در بارة شکارهای خود آورده و ذیل نام حیوانات مختلف توضیحاتی در بارة آن حیوان داده است (ص 333ـ 358؛ نیز رجوع کنید به همان، چاپ خدیوجم، ج 1، مقدمة افشار، ص 14).بخش دوم کتاب، سفرنامه فرنگستان است. این سفر در 1323 از بندر انزلی آغاز شد. مطالب این بخش مشتمل است بر مشاهدات نویسنده از روسیه، اتریش، آلمان و فرانسه و مطالبی در بارة کشتار یهودیان و درگیری ارامنه و مسلمانان در بادکوبه (ص 1، 5، 8 ـ9، 27، 29، 49، 56، 67،80).مسعودمیرزا هنگام تدوین کتاب، هرگاه مطلبی را به خاطر میآورده که با مطالبش ارتباط داشته به سفرنامه میافزوده است؛ ازینرو کتابش انسجام ندارد. همچنین اظهارنظرهای بیمایه، خودستاییها و تحقیقات غیرقابل اعتماد نیز از ارزش کتاب کاسته است (رجوع کنید به همان، چاپ خدیوجم، ج 1، مقدمة افشار، ص 13ـ14). او در شرح هر منطقه به اساطیر و تاریخ آن، برگرفته از روضةالصفا و حبیبالسیر ، میپردازد (ص 65ـ73، 239ـ 240 و جاهای دیگر) و علاوه بر این، در بارة جغرافیا، محصولات، صنایع، بناهای تاریخی، قبایل و عشایر، رجال، علما و معاریف، آداب و رسوم و حیاتوحش آنجا شرح میدهد. گزارشهای او در این موارد حاصل مشاهدات وی و از دیدگاه یک شاهزادة قاجار و حاکم آن مناطق است. این کتاب نکات بسیار ارزشمندی دارد که از طریق آن میتوان به شیوة آموزش و پرورش شاهزادگان قاجار، زندگی در دربار، وضع آنان در منطقة حکومتی، چگونگی ادارة آن مناطق به دست لله و وزیر و مشاور، و میزان و نحوة دریافت مواجب از وزیر پی برد (ص 17، 20، 83، 85 ـ86).تاریخ سرگذشت مسعودی اولین بار در 1325 در تهران چاپ سنگی شد (مشار، ج 1، ستون 712). در 1362ش دو چاپ عکسی از همین چاپ در تهران منتشر گردید که یکی از آنها را فرهنگسرای یساولی با مقدمة ابوالحسن شمسمحمدی و افزودن فهرست اعلام و چند عکس، بهچاپ رساند و دیگری را انتشارات دنیای کتاب با مقدمة ناشر و آلبومی از تصاویر چاپ کرد. در 1363ش بهکوشش حسین خدیوجم (متوفی 1365ش) متن کتاب منقح شد و، در 1368 ش، در سه جلد، همراه با حواشی و توضیحات، با عنوان خاطرات ظلالسلطان به چاپ رسید.منابع: مسعودمیرزابن ناصر ظلالسلطان، تاریخ سرگذشت مسعودی: زندگینامه و خاطرات ظلالسلطان ، همراه با سفرنامة فرنگستان ، چاپ سنگی تهران 1325، چاپ افست 1362ش؛ همان: خاطرات ظلالسلطان ، چاپ حسین خدیوجم، تهران 1368ش؛ خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی ، تهران 1352 ش.
