تاریخ بیداری ایرانیان ، کتابی در تاریخ مشروطیت، تألیف ناظم‌الاسلام کرمانی. این کتاب از منابع مهم مورخان تاریخ مشروطیت بوده است. مؤلف کتاب، میرزامحمد ملقب به ناظم‌الاسلام، در 1280 در کرمان به دنیا آمد. پس از تحصیلات مقدماتی، به شوق تحصیل حکمت الاهی در 1309 عازم تهران شد و از محضر کسانی چون سیدشهاب‌الدین شیرازی، حاج‌میرزاحسن آشتیانی و حاج‌شیخ‌هادی نجم‌آبادی بهره‌مند گردید. پس از تأسیس «مدرسة اسلام» به ریاست سیدمحمدصادق طباطبایی، تعلیم برخی از دروس و نظامت مدرسه به عهدة ناظم‌الاسلام گذاشته شد؛ ازینرو ریاست مدرسه، وی را به ناظم‌الاسلام ملقب کرد و فرمان آن را میرزاعلی‌اصغرخان اتابک، صدراعظم وقت، صادر کرد. پس از استقرار مشروطیت، ناظم‌الاسلام به سبب کهولت و گرفتاریهای خانوادگی به کرمان رفت (ح 1330) و به شغل قضا در دادگستری (محکمة استیناف) پرداخت. وی در 1337 بر اثر انفلوانزا درگذشت (ناظم‌الاسلام کرمانی، بخش1، مقدمة هاشمی کرمانی، ص بیست‌وهفت ـ سی‌وچهار).ناظم‌الاسلام سبب تألیف تاریخ بیداری ایرانیان را عاری بودن کتب تاریخی ایران از جنبه‌های عبرت‌آموز برای آیندگان ذکر کرده و نوشته است که پیوسته در این اندیشه بوده که به سبک مورخان اروپایی کتابی در تاریخ ایران بنگارد و نکات تاریخی را در آن مندرج سازد (همان، بخش1، مقدمه، ص 7ـ 8). وی از دوم ذیحجة 1322 دیده‌ها و شنیده‌های خود را در بارة انقلاب مشروطه و بیداری ایرانیان ثبت کرد و چون به محافل آزادی‌خواهان آن زمان ــ که به دفاع از مشروطه تشکیل می‌شد ــ راه داشت، توانست گفتگوهای آنان را یادداشت کند؛ او نظر خود را نیز اغلب به آنها می‌افزود (همان، بخش1، مقدمة سعیدی سیرجانی، ص بیست‌ویک). وی ابتدا قسمتی از یادداشتهایش را به صورت پاورقی در روزنامة کوکب دُرّی ــ که خود مدیر و ناشرش بود ــ منتشر کرد. ظاهراً توجه مردم به این پاورقیها، ناظم‌الاسلام را به فکر چاپ و نشر جزوه‌های مستقلی با عنوان «تاریخ بیداری ایرانیان» انداخت. بدین‌ترتیب چاپ اول این اثر به صورت جزوات هفتگی به قطع خشتی و به خط نسخ و حواشی و پاورقی به خط نستعلیق با چاپ سنگی و نقاشی صورت اشخاص و با کیفیتی تقریباً مناسب در پنجاه‌وپنج جزوة شانزده صفحه‌ای منتشر شد. ناظم‌الاسلام وقایع پیش از ذیحجة 1322 را نیز در هفده جزوه با عنوان «مقدمة تاریخ بیداری ایرانیان» منتشر کرد و در این جزوه‌ها گزارش‌گونه‌ای از مهمترین وقایع دورة پادشاهی ناصرالدین‌شاه و مظفرالدین‌شاه نوشت (همان، بخش1، مقدمة سعیدی‌سیرجانی، ص‌بیست‌ویک ـ بیست‌ودو؛ مشیری، ص 309). در 1328ـ1330 برای اولین‌بار میرزاحسن طهرانی این یادداشتها را به خط شمس‌الکُتّاب چاپ سنگی کرد. در 1324ـ1332ش سیدمحمد هاشمی‌کرمانی این کتاب را به انضمام شرح‌حالی نسبتاً کامل از مؤلف و مقدمه‌ای در بارة کتاب، در قطع وزیری و با حروف سربی و جلد ممتاز منتشر کرد (مشار، ج 1، ستون 1047؛ مشیری، ص 310). چاپ سوم در 1346ش، و بنابر سرلوحة کتاب، ظاهراً به یادگار جشنهای تاجگذاری (مشیری، همانجا)، در سه مجلد و به اهتمام علی‌اکبر سعیدی سیرجانی منتشر شد. چاپ چهارم و پنجم نیز بترتیب در 1362 ش و 1376ـ1377 ش در دو مجلد نشر یافت.مجلد اول تاریخ بیداری ایرانیان مشتمل است بر مقدمه، جلد اول، دوم و سوم و حاوی زندگینامة گروهی از رجال معاصر مؤلف و وقایع دورة ناصری و مظفری. این مجلد رویدادهایی از ذیحجة 1322 تا رمضان 1324 را شامل می‌شود. مباحث مقدمه در شرح‌حال آزادی‌خواهانی چون سیدجمال‌الدین اسدآبادی و میرزارضا کرمانی، روحانیانی چون سیدمحمد طباطبایی، و دولتمردان ترقی‌خواهی چون میرزاحسین‌خان سپهسالار و امیرکبیر است. ناظم‌الاسلام نقطة شروع ترقی ایرانیان را دوران صدارت امیرکبیر دانسته است (ناظم‌الاسلام کرمانی، بخش1، ص 66). وی همچنین حالات ناصرالدین‌شاه و مظفرالدین‌شاه را شرح داده و آنان را پادشاهانی دمدمی‌مزاج و ساده‌لوح معرفی کرده است (همان، بخش1، ص 127، 131). ناظم‌الاسلام در مقدمه، شرح مبسوطی بر امتیازنامة رژی نگاشته و به دعوای میان علما و دربار بر سر این امتیاز پرداخته است و نامه‌ها و تلگرامهای متعددی را که میان طرفین ردوبدل شده، آورده است (همان، بخش1، ص 19ـ60). مضامین سه جلد نخست این کتاب مشتمل است بر: مباحث مطرح شده در انجمن مخفی، واقعة کرمان و غوغای میان متشرعه و شیخیه، واقعة عمارت بانک یا مدرسه چال، ذکر تاریخچه‌ای از وضع ارامنه و رواج شایعة تکفیر مظفرالدین‌شاه از سوی سیدعبداللّه بهبهانی * به جرم تحریک ارامنه به قتل سلطان عبدالحمید، بیان رویدادهایی در بارة مهاجرت علما به حضرت عبدالعظیم و سپس قم و تحصن در سفارت انگلیس تا صدور فرمان مشروطیت از سوی مظفرالدین‌شاه که با ذکر اسامی روزنامه‌ها و مدارس موجود در دوره مظفری به پایان می‌رسد. در این مجلد، ناظم‌الاسلام کوشیده تا وقایع را روزبروز بنویسد، به طوری که مطالب جلد سوم ثبت روزبروز وقایع از هجدهم جمادی‌الاولی 1324 تا اول رمضان 1324 است.مجلد دوم حاوی جلدهای چهارم و پنجم و اضافات و ملحقات است و وقایع شوال 1324 تا رجب 1327 را دربردارد. یکی از مطالب مهم کتاب تاریخ بیداری ایرانیان ، بخش پایانی یادداشتهای مؤلف است که سعیدی سیرجانی آن را گردآوری و تدوین کرده است. سیرجانی این بخش را منبعی مستند و مطمئن برای محققان می‌داند (همان، بخش2، مقدمة سعیدی سیرجانی، ص سی‌وهفت). در این بخش نیز ثبت وقایع روزانه تا بیستم صفر 1325 ادامه یافته، ولی از این تاریخ تا سوم جمادی‌الاولی 1326 در ثبت وقایع وقفه افتاده است. ظاهراً مؤلف تا وقایع بیستم صفر 1325 را برای چاپ آماده کرده بوده که با علنی شدن مخالفت محمدعلی‌شاه با مجلس و رویارویی شاه و ملت، موقع را برای نشر بقیة جزوه‌ها مقتضی ندانسته و از تنظیم بقیة مطالب خودداری کرده و این سکوت تا جمادی‌الاولی 1326 ادامه داشته است (همان، بخش2، مقدمة سعیدی سیرجانی، ص هفتادویک). سیرجانی در یادداشت مقدمة چاپ چهارم اشاره کرده که مجموعه‌ای از یادداشتهای این دوره را هاشمی کرمانی در اختیار وی قرار داده که تعدادی از آنها را در متن گنجانده و بقیه را در آینده با عنوان «متمم تاریخ بیداری» منتشر خواهد کرد (همان، بخش1، ص‌سیزده).ناظم‌الاسلام از چهارم جمادی‌الاولی 1326 به ثبت وقایع روزانه ادامه داد، ولی این بار به سبب پیش آمدن اوضاع ویژه‌ای پس از به توپ بستن مجلس که از آن به «یوم‌التوپ» یاد می‌کند (همان، بخش2، ص 171)، و تعطیلی مشروطه، لحن خود را تغییر داد و جانب احتیاط را در پیش گرفت. یادداشتهای این دوره غالباً با عباراتی که حاکی از ترس است، نوشته شده است. وی گاهی نیز از نوشتن وقایع خودداری کرده (همان، بخش2، ص 202، 219) و حتی به سران مشروطه تاخته و ملک‌المتکلمین (حاج میرزانصراللّه) و سیدجمال واعظ را متهم کرده است که مشروطه را بهانة دخل خود کرده‌اند (همان، بخش2، ص 206). وی در موارد بسیاری از جهل مردم نالیده و آن را مانع ترقی دانسته است (رجوع کنید به همان، بخش2، ص 163، 168، 171، 363، 488).آخرین جلد تاریخ بیداری ایرانیان با شرح وقایع سیزدهم رجب 1327 به پایان می‌رسد، ولی مطلب ناتمام مانده است ظاهراً مطلب بقیه داشته اما از ادامة یادداشتهای ناظم‌الاسلام چیزی باقی نمانده است، جز یک صفحه که حاوی وقایع دوازدهم تا چهاردهم رمضان 1329 است (همان، بخش2، مقدمة سعیدی سیرجانی، ص شصت‌ونه).نثر تاریخ بیداری ایرانیان ساده و روان است، اما مؤلف در مواردی متعدد از کلمات فرنگی استفاده کرده و آنها را به صورتهای مختلف در متن ضبط کرده است (برای نمونه رجوع کنید به همان، بخش2، ص 405، قس ص 286، 383). ادوارد براون، مؤلف تاریخ ادبی ایران ، کتاب را از نظر سبک و جمله‌بندی و استناد، بر تاریخهای عمومی و پر از لفظ قلم افرادی چون رضاقلی‌خان هدایت و لسان‌الملک (میرزامحمدتقی‌خان سپهر) برتر دانسته است (ج 4، ص 361).از تاریخ بیداری ایرانیان ، بسیاری از مورخان تاریخ مشروطیت استفاده کرده‌اند، از جمله کسروی در کتاب تاریخ مشروطه ، اما دیدگاه مورخان نسبت به آن متفاوت است؛ مهدی ملکزاده، مؤلف تاریخ مشروطیت ایران ، معتقد است که گرچه تاریخ بیداری ایرانیان دارای مطالب سودمندی است و نویسنده به بعضی از حوادثی که در آن زمان رخ داده، علاقه‌مند بوده یا اطلاع بیشتری از آنها داشته است، ولی چون ناظم‌الاسلام قسمت اعظم کتاب را به شرح محافل سرّی اختصاص داده و اقدام وی و یارانش نیز در این محافل در پیدایش مشروطیت ثمری نداشته است، می‌توان نتیجه گرفت که این کتاب برای آیندگان نوشته نشده بلکه برای خوشامد کسانی که در آن زمان می‌زیسته‌اند، تألیف شده است. وی همچنین معتقد است که ناظم‌الاسلام مطالب دور از حقیقت را جعل کرده و موجب لکه‌دار شدن تاریخ شده است (ج 1، ص 98)، اما باستانی پاریزی مطالب کتاب را صددرصد واقعی و صادقانه دانسته و معتقد است که اعترافات ناظم‌الاسلام در احوال خصوصی خود و ترسی که پس از به توپ بستن مجلس بر او عارض شده بوده، حاکی از صدق و صحت بقیة مطالب است (ص 170). ناظم‌الاسلام برای خود رسالتی بزرگ قایل بوده و آن حفظ سنگر تاریخ‌نویسی مشروطه بوده است، ازینرو اعتراف می‌کند که در یوم‌التوپ به‌سبب ترس از کشته شدن از حضور در صحنة منازعه خودداری کرده است تا فرصت نگارش این تاریخ را داشته باشد (بخش2، ص 157).علاوه بر تاریخ بیداری ایرانیان ، اثر دیگری نیز از ناظم‌الاسلام با عنوان التحفة‌المهدیة معروف به علائم‌الظهور به جا مانده و چندین‌بار به چاپ رسیده است (رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی، ج 3، ص 475؛ مشار، ج 3، ستون 3553).منابع: آقابزرگ طهرانی؛ محمدابراهیم باستانی‌پاریزی، «نامه‌ای از پاریس در باب تاریخ بیداری ایرانیان »، سخن ، دورة 21، ش2 (شهریور 1350)؛ ادوارد گرانویل براون، تاریخ ادبیات ایران ، ج 4: از صفویه تا عصر حاضر ، ترجمة بهرام مقدادی، چاپ ضیاءالدین سجادی و عبدالحسین‌نوائی، تهران 1369ش؛ خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی ، تهران 1350ـ1355ش؛ محمد مشیری، « ] در بارة [ تاریخ بیداری ایرانیان »، مجلة بررسی‌های تاریخی ، سال3، ش3ـ4 (مرداد ـ آبان 1347)؛ مهدی ملکزاده، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران ، تهران 1371ش؛ محمدبن‌علی ناظم‌الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان ، چاپ علی‌اکبر سعیدی سیرجانی، تهران 1362ش.
