تاریخ بختیاری (یا خلاصة الاعصار فی تاریخ البختیار )، کتابی در بارة تاریخ ایل بختیاری و سکونتگاه آنان، به فارسی. در 1327 عبدالحسین‌خان‌سپهر ملقب به لسان‌السلطنه و ملک‌المورخین، به فرمان علیقلی بختیاری سردار اسعد، وزیر جنگ، و زیرنظر او تحریر کتاب را آغاز کرد (بختیاری و دیگران، 1361ش، ص 1). بخش اعظم این اثر نوشتة اوست، اما مجموعاً چهارده تن در تحریر و تدوین و ترجمة برخی از منابع آن نقش داشته‌اند که در فصول کتاب نامشان ذکر شده‌است (رجوع کنید به همان، ص 11ـ12؛ همان، 1376ش، مقدمة کیان‌فر، ص 31). سردار اسعد شخصاً در منابع جستجو می‌کرده و پس از بررسی و انتخاب فصول راجع به بختیاریها مطالب را برای تحریر یا ترجمه در اختیار تحریرکنندگان و مترجمان قرار می‌داده‌است. علاوه بر آن، بخشهایی را برای سپهر تقریر می‌کرده و او آنها را عیناً می‌نوشته و گاهی در پانویس توضیحاتی در بارة مطالب نقل شده از منابع می‌افزوده‌است (همان،1361ش، ص یازده ـ دوازده، نیز رجوع کنید به ص 143، 705، پانویس).در تألیف تاریخ بختیاری افزون بر منابع معتبر، از نوشته‌ها و خاطرات خارجیانی که به منطقة بختیاری رفته بوده‌اند، با ذکر نام نویسنده و مترجم آنها، استفاده شده که همین امر سبب تکرار برخی از مطالب شده‌است (همان، ص ده). از جملة این آثار است: سفرنامة لیرد ، که نویسنده‌اش در 1258/1840 به منطقة بختیاری رفته و مدتی در آنجا زیسته بوده است، ترجمة یوسف مسیحی چهارمحالی (همان، ص 229ـ 376)؛ سفرنامة بارون دو بد ، جهانگرد روسی که هم‌زمان با لیرد در میان بختیاریها بوده است، ترجمة سلطان‌محمد نائینی (همان، ص 655ـ 718)؛ و خاطرات سرتیپ هوتم شیندلر ، صاحب‌منصب انگلیسی، ترجمة علیرضابن محمدحسین‌بن کیخسروبن فتحعلی‌شاه (همان، ص 65ـ 98).نگارش تاریخ بختیاری حدود هفت سال طول کشید، زیرا سردار اسعد برای معالجة چشم به اروپا سفر کرد و تألیف کتاب متوقف شد. در 1333 سلطان‌محمد نائینی به فرمان سردار اسعد کتاب را به پایان رساند (همان، ص 655، 765ـ766).تاریخ بختیاری دربردارندة اطلاعاتی وسیع و بی‌نظیر در بارة تاریخ، جغرافیای تاریخی، آداب و رسوم، باستان‌شناسی، ساختار ایلی، مردم و سرزمین بختیاری است. نثر کتاب به طور کلی ساده و روان است اما یکدست نیست، زیرا برگرفته از منابع مختلف و با ترجمه‌های گوناگون است (رجوع کنید به همان، ص 16،30، 538، 542).بخش اصلی تاریخ بختیاری نخستین بار میان سالهای 1329 و 1331 در 541 صفحه با تصاویر و نقشه‌ای از منطقة بختیاری در قطع رحلی به طور ناقص چاپ سنگی شد. این چاپ دربردارندة آن بخش از تاریخ بختیاری بود که در 1327 و 1328 تألیف شده بود و سردار اسعد خود آن را دیده و تأیید کرده بود. این نسخه بدون تغییر در 1355/1315ش تجدید چاپ شد (همان، ص‌چهارده). قسمت دوم تاریخ بختیاری که از کوه رنگین تا رود کارون را دربرمی‌گیرد، جداگانه به چاپ رسیده است، اما سردار اسعد که پیش از نابینا شدن این نسخه را خوانده بود، دستور جمع‌آوری و سوزاندن آن را داد، زیرا این قسمت را خلاف واقع و بی‌اعتبار می‌دانست (همان، ص پانزده، 746ـ 747). چاپ دیگری از تاریخ بختیاری در دست است که از ترجمة کتاب شش ماه در ایران تألیف ادوارد استاک ، صاحب‌منصب انگلیسی در حکومت هندوستان، شروع می‌شود و وقایع کشته شدن ناصرالدین‌شاه و محاکمة میرزا رضا کرمانی را دربردارد و با یادداشت سردار اسعد در بارة کتاب تاریخ بختیاری پایان می‌یابد (همان، ص‌پانزده، 639ـ766).تاریخ بختیاری مشتمل بر سه بخش مذکور در 1333 چاپ سنگی شد (مشار، ج 2، ستون1900) و در 1361ش با مقدمة جواد صفی‌نژاد و با فهرستهای گوناگون در تهران چاپ افست گردید. در 1376ش نیز به کوشش جمشید کیان‌فر در تهران منتشر شد.منابع: علیقلی‌بن حسینقلی بختیاری (سردار اسعد) و دیگران، تاریخ بختیاری ، چاپ سنگی تهران 1333، چاپ افست 1361ش؛ همان: تاریخ بختیاری ( خلاصة‌الاعصارفی‌تاریخ‌البختیار )، چاپ جمشید کیان‌فر، تهران 1376ش؛ خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی ، تهران 1350ـ1355ش.
