تاریخ ایران کیمبریج ، کتابی در بارة تاریخ و جغرافیای تاریخی ایران از قدیمترین ایام تا زمان حاضر، به انگلیسی، در هفت مجلد.زمینة تألیف. طرح تألیف این کتاب را نخستین بار در 1338ش/ 1959 آرتور ج. آربری و قدس نخعی، سفیر ایران در لندن، ارائه دادند. شرکت ملی نفت ایران با سرمایهای بالغ بر 000 ، 25 پوند، بودجة این طرح را تأمین کرد؛ لیکن پس از چندی، این سرمایه از بین رفت و مؤسسة مطالعات ایرانی در واشینگتن برای مجلد دوم، مؤسسة یارشاطر وابسته به دانشگاه کلمبیا برای جلدهای ششم و هفتم و شاهزاده ابونصر عضد برای جلد هفتم، کمکهای مالی بلاعوضی کردند و انتشارات دانشگاه کیمبریج چاپ این اثر را با عنوان The Cambridge History of Iran (تاریخ ایران کیمبریج) به عهده گرفت.آربری، برای تشکیل هیئت ویراستاری، از برخی محققان نامدار دعوت کرد و نخستین گردهمایی در ژانویة 1961 برگزار شد. هیئت ویراستاران عبارت بودند از: آرتور ج. آربری (رئیس، 1961ـ1969)، سر هارولد بیلی (1961ـ و از 1970 به بعد به عنوان رئیس)، آن ک. س. لمتون (1961ـ1970)، روبن لوی (1961ـ1966)، رابرت چ. زینر (1961ـ1967)، بزیل گری (نایبرئیس، 1961ـ1989)، پیتر ایوری (سرویراستار، 1961ـ 1969)، عیسی صدیق (1342ـ 1348ش/ 1963ـ1969)، سیدحسن تقیزاده (1963ـ1969)، لارنس لاکهارت (1964ـ 1975)، جان اندرو بویل (1967ـ 1978)، سر ماکس مالوان (1970ـ 1978)، کلیفورد ادموند باسورث (1970ـ )، ایلیاگرشویچ (1970ـ )، هیوبرت س. ج. دارک (سرویراستار، 1970ـ )، ویلیام ب. فیشر (1979ـ1984) و محمود صناعی (1351ـ1364ش/ 1972ـ1985) که رابط رسمی هیئت ویراستاری با مراکز علمی ایران بود.) تاریخ ایران کیمبریج ( افزون بر بررسی تاریخ سیاسی ایران، به هنرهای ایرانی و تأثیر آنها بر تمدن جهان میپردازد. این تاریخ به جنبههای مذهبی، فلسفی، اقتصادی، علمی و هنری تمدن ایرانی توجه کرده است، اما بر برخی جنبهها، از جمله اوضاع جغرافیایی و بومشناسی، تأکید بیشتری دارد.برخی از مستشرقان و محققان، این کتاب را به سبب اهمیتش نقد و بررسی کردهاند که بعضی از این بررسیها به طور مستقل یا در مجلات به چاپ رسیده است، از جمله مقالة بگلی در شمارة 47 ) مجلة اسلام ( و مقالة والتر هینتس در شمارة 242 ) مجلة تاریخ ( (برای اطلاع بیشتر رجوع کنید به ایرانیکا ، ذیل "Cambridge history of Iran" ).الف) مجلدات اول تا چهارم. جلد اول ) تاریخ ایران کیمبریج ( با عنوان «سرزمین ایران»، شامل چهار بخش و 22 فصل است. مطالب این بخشها عبارتاند از: بخش نخست، در بارة جغرافیای طبیعی، زمینشناسی، موقعیت اقلیمی، گیاهان، جانوران و پرندگان ایران؛ بخش دوم با نام «مردم ایران»، در بارة نخستین تشکلهای جوامع انسانی در ایران؛ بخش سوم در بارة امور معیشتی، ارتباطات، حملونقل و کشاورزی و گلهداری؛ و بخش چهارم، نتیجهگیری از مطالب فصلهای پیشین. این مجلد با ویراستاری ویلیام ب. فیشر در 1347ش/ 1968 به چاپ رسید. تعدادی از محققان ایرانی و اروپایی در تدوین این مجلد همکاری داشتهاند، از جمله محمدحسن گنجی، جمشید بهنام، ساندرلند ، اندرسون ، هریسون .جلد دوم، با نام «دوران مادی و هخامنشی»، شامل 21 فصل است: فصل اول تا دهم در بارة حکومت عیلام و انشان، تأسیس پادشاهی هخامنشی، تشکیلات اداری آن و جنگهای هخامنشیان با یونان و فروپاشی پادشاهی آنان بر اثر حملة اسکندر به ایران؛ فصل یازدهم و دوازدهم در بارة اسنادِ سنگنبشتههای تختجمشید، سکهها، اوزان و مقادیر در زمان هخامنشیان؛ فصل سیزدهم در بارة جهانبینی ایرانِ خاوری، بنابه روایت اوستا ؛ فصل چهاردهم در بارة دین و آیین ایرانیان در زمان هخامنشیان؛ فصل پانزدهم شامل بررسی زبان آرامی در زمان هخامنشیان؛ فصل شانزدهم در بارة گاهشماری در ایران قدیم؛ و فصل هفدهم تا بیستویکم در بارة معماری هخامنشیان، کندهکاریهای بیستون و کشفیات تپة نوشجان و پاسارگاد و ابزارهای فلزی. این مجلد، با ویرایش ایلیا گرشویچ و با همکاری برخی از محققان مشهور، از جمله ایگور میخائیلوویچ دیاکونوف ، تادئوش سولیمیرسکی ، ماکس مالوان، بیوار ، گرینفیلد و سر هارولد بیلی، و محمود صناعی در هیئت ویراستاری، در 1364ش/ 1985 به چاپ رسیده است.جلد سوم، با عنوان «دوران سلوکیان، پارتیان و ساسانیان»، که دورهای تقریباً هزار ساله را دربرمیگیرد، در دو قسمت (دو مجلد) و نُه بخش تدوین شده است. قسمت اول شامل چهار بخش، با مقدمهای مفصّل از احسان یارشاطر، ویراستار این جلد، در بارة سنّتهای ایرانی پیش از دورة ساسانی و اوضاع اجتماعی و مناسک دینی و مناسبات فرهنگی ایران باستان آغاز میشود. بخش اول، با عنوان «تاریخ سیاسی»، در بارة تاریخ سیاسی سلوکیان و اشکانیان و ساسانیان، بخش دوم در بارة سکهشناسی، بخش سوم در بارة تاریخ روایی ایران و بخش چهارم در بارة مناسبات ایران و همسایگانش در آن روزگار است. برخی از نویسندگان این مجلد عبارتاند از: بیکرمان ، بیوار، ریچارد نلسون فرای ، دیوید سلوود ، دیوید مارشال لانگ ، نینا گارسویان ، باسورث و گابن . قسمت دوم از جلد سوم، ادامة قسمت اول و شامل پنج بخش (پنجم تا نهم) است: بخش پنجم در بارة نهادهای اجتماعی، بخش ششم در بارة تاریخ دینی و بخش هفتم و هشتم در بارة تاریخ هنر، خط و زبان و ادبیات دورة سلوکیان و پارتیان و ساسانیان است. بخش پایانی کتاب، کتابشناسی است که در آن به منابع تاریخ پارتیان و ساسانیان و نقد منابع پرداخته شده است. برخی از مؤلفان این قسمت عبارتاند از: احسان یارشاطر، گئو ویدنگرن ، شلومبرژه ، مری بویس ، ویلیام بیلی و ایلیا گرشویچ. مجلد سوم در 1362 ش/ 1983 به چاپ رسید. حسن انوشه این مجلد را به فارسی برگردانده و قسمت اول را در 1368ش و قسمت دوم را در 1377ش در تهران به چاپ رسانده است.جلد چهارم، به بررسی فروپاشی ساسانیان تا به قدرت رسیدن سلجوقیان اختصاص دارد و شامل بیست فصل است: فصل نخست، با عنوان «فتح ایران توسط اعراب و پیامد آن»، یازده عنوان فرعی دارد و در بارة موقعیت ایرانیان و اعراب در دورههای پیش از اسلام و ورود اسلام به ایران تا تشکیل دولت عباسی است؛ فصل دوم در بارة خلافت عباسیان در ایران؛ فصل سوم تا هشتم در بارة سلسلة طاهریان، صفاریان، سامانیان و دورة اول غزنوی و سلسلههای کوچک شمال ایران و آلبویه؛ فصل هشتم با عنوان «قبایل، شهرها و نظام اجتماعی» در بارة روند اسلامی شدن ایران؛ فصل نهم تا دوازدهم در بارة هنرهای تجسمی، سکهشناسی و علوم دقیقه؛ فصل دوازدهم در بارة علوم زیستی؛ فصل سیزدهم تا پانزدهم در بارة فلسفه و جهانشناسی و تصوف، علوم دینی و ملل و نحل؛ فصل شانزدهم در بارة ناصرخسرو و اسماعیلیة ایران و فصل هفدهم تا بیستم در بارة ادبیات زردشتی پس از فتوح مسلمانان، ادبیاتِ عربی در ایران، ظهور زبان فارسی نوین، رباعی در ادب فارسی و معرفی عمر خیام است. ویراستار این جلد ریچارد نلسون فرای است و نویسندگان این مجلد عبارتاند از: عبدالحسین زرینکوب، مرتضی مطهری، باسورث، ویلفرد مادلونگ ، اولگ گربر ، ادوارد استوارت کندی ، سیدحسین نصر، هانری کوربن ، ژیلبر لازار ، بویل و کلود کاهن . این مجلد در 1354ش/ 1975 به چاپ رسید. حسن انوشه آن را به فارسی ترجمه و در 1372ش در تهران چاپ کرد.منابع:The Cambridge history of Iran, Cambridge 1968- ; Encyclopaedia Iranica, s.v Cambridge history of Iran (by Hubert S.G. Darke;اطلاعات کلی در بارة ) تاریخ ایران کیمبریج ( در ابتدای مقالة حاضر، برگرفته از این منبع است).ب) مجلد پنجم. این جلد با عنوان «دوران سلجوقیان و مغولان»، شامل یک مقدمه و ده فصل است: فصل نخست با عنوان «تاریخ سیاسی و دودمانی ایران (390ـ614)»، در بارة ورود ترکان به ایران و استیلای آنان بر بقایای غزنویان و آلبویه و شکلگیری حکومت سلجوقیان بزرگ است؛ فصل دوم با عنوان «ساختار درونی امپراتوری سلجوقی» در بارة اوضاع دیوانی و اقتصادی و اجتماعی سلجوقیان و ساختار اجتماعی آنان و نحوة معیشت عشیرهای، شیوة زمینداری و فنون جنگاوری آنان؛ فصل سوم با عنوان «دین در دورة سلجوقی» در بارة مذهب تسنّن و تشیع و تصوف؛ فصل چهارم، «تاریخ سلسلهای و سیاسی ایلخانان» در بارة حملة مغول تا فروپاشی دولت ایلخانی؛ فصل پنجم با نام «دولت اسماعیلی» در بارة جنبش اسماعیلیه در دورة سلاجقة بزرگ، قیام حسن صباح و شیوههای مبارزة او و واکنشهای اهلسنّت؛ فصل ششم با عنوان «اوضاع اجتماعی ـ اقتصادی ایران در دورة ایلخانان» در بارة پیامدهای حملة مغول، اوضاع کشاورزی، موقعیت روستاییان در این دوره و نظام مالیاتی در زمان ایلخانان؛ فصل هفتم با عنوان «دین در عهد مغول» در بارة موقعیت مسیحیان، یهودیان، شیعیان و متصوفه در دولت ایلخانی، دین بودایی و بازماندههایی از پیروان ادیان باستانی ایران مانند مزدکیان؛ فصل هشتم با عنوان «شعرا و نثرنویسان اواخر عهد سلجوقی و دورة مغول»، که در آن به اشخاصی چون سنایی و امیرمعزی و سعدی و مباحثی چون مکاتب آذربایجان و اصفهان پرداخته شده است؛ فصل نهم با نام «هنرهای تجسمی در 442ـ751» در بارة معماری مذهبی و غیرمذهبی و رهآوردهای این هنر در دورة سلجوقی و ایلخانی و سفالگری و فلزکاری و نگارگری؛ و فصل دهم با عنوان «علوم دقیقه در ایران عهد سلجوقی و مغول» در بارة پیشینة علوم در دورههای پیش از سلجوقیان تا عصر مغول است. این مجلد زیرنظر بویل و با همکاری باسورث، لمتون، مارشال هاجسون ، ایلیا پاولوویچ پتروشفسکی ، یان ریپکا ، اولگ گرابر و ادوارد استوارت کندی منتشر شده است و در 1347ش/ 1968 منتشر شده است. حسن انوشه آن را به فارسی ترجمه کرده و در 1363 ش در تهران به چاپ رسانده است.ج) مجلد ششم. این جلد با عنوان «دوران تیموریان و صفویان»، به چهار دورة مهم تاریخ ایران پرداخته است و هجده فصل دارد: فصل نخست در بارة جلایریان و مظفریان و سربداران و بررسی حکومت آنان و آخرین حاکمان چنگیزی؛ فصل دوم در بارة حملة تیمور به ایران و هند و سوریه و آناطولی و مرگ تیمور؛ فصل سوم در بارة حیات سیاسی، اقتصادی، بازرگانی، مذهبی و فرهنگی در امپراتوری تیموری؛ فصل چهارم در بارة سلسلههای ترکمانان، خاستگاه آنان، ظهور اوزون حسن و دورة شکوفایی و زوال آققوینلوها؛ فصل پنجم و ششم در بارة دورة صفویان و تشکیلات اداری آنان؛ فصل هفتم و هشتم در بارة تماس اروپاییان با ایران و تجارت در دورة صفویه؛ فصل نهم شامل اوضاع اجتماعی و اقتصادی و نظام مالیاتی در دوران بعد از مغول؛ فصل دهم و یازدهم در بارة علوم دقیقه در دورة تیموریان و علوم ایرانی در روزگار صفویان؛ فصل دوازدهم و سیزدهم در بارة مذهب در دوران تیموریان و صفویان و نهضتهای فکری، فلسفه و کلام در زمان صفویان؛ فصل چهاردهم تا شانزدهم در بارة صنعت نساجی و قالیبافی، معماری تیموریان و صفویان، هنرهای تصویری در دورة تیموری و هنر در دورة صفویان؛ و فصل هفدهم و هجدهم در بارة ادبیات و شعر در زمان تیموریان و ترکمانان و صفویان است. ویراستاران این مجلد لارنس لاکهارت و پیتر جکسون بودهاند. این مجلد در 1365 ش/ 1986 به چاپ رسید. برخی از نویسندگان این مجلد عبارتاند از: ذبیحاللّه صفا، سیدحسین نصر، احسان یارشاطر، هانس رومر ، رونالد فریه ، برت فراگنر ، بیانکا اسکارچا آمورتی ، پیندر ـ ویلسون ، گری و آن ماری شیمل . یعقوب آژند این جلد را به فارسی ترجمه کرده و در دو مجلد به چاپ رسانده است: تاریخ ایران در دورة تیموریان (تهران 1379 ش) و دورة صفویان (تهران 1380ش).منابع:The Cambridge history of Iran , Cambridge 1968- .د) مجلد هفتم. این جلد از آغاز حکومت نادرشاه افشار (1148) تا 1359 ش را دربرمیگیرد و به چهار بخش و 24 فصل تقسیم میشود. بخش نخست با عنوان «چارچوب سیاسی»، شامل هفت فصل در بارة وقایع سیاسی به ترتیب تاریخی است. عناوین این فصلها عبارتاند از: نادرشاه و سلسلة افشاریان، سلسلة زند، آقامحمدخان و استقرار سلطنت قاجار، ایران در دورة فتحعلیشاه و محمدشاه، ایران در دورة آخرین شاهان قاجار، خودکامگی سلسلة پهلوی. بخش دوم در بارة مناسبات ایران با کشورهای دیگر و سیاست خارجی است و شامل پنج فصل است: مناسبات ایران با امپراتوری عثمانی در سدة دوازدهم و سیزدهم/ هجدهم و نوزدهم، مناسبات با روسیة تزاری و شوروی تا 1339ـ1340 (1300ش) / 1921، شرکتهای تجاری اروپایی تا 1212ـ1213/ 1798، انگلستان و هند در دورة استعمار انگلستان 1212ـ1340 (1300ش)/ 1798ـ1921 و سیاست خارجی ایران از 1300 تا پایان 1358ش/ 1921ـ1979. بخش سوم در بارة توسعة اقتصادی و اجتماعی شامل شش فصل است: وزارت مالیه و ملکداری در سدة سیزدهم، عشایر ایران در قرن دوازدهم و سیزدهم، شهر سنّتی ایرانی در دورة قاجار، نفوذ اقتصادی اروپاییان در 1289ـ1340 (1300ش)/ 1872ـ1921، توسعة اقتصادی در 1300ـ 1358ش/1921ـ1979 و صنعت نفت ایران. بخش چهارم در شش فصل به اوضاع فرهنگی و دینی ایران میپردازد: دو فصل نخست معرفی نیروهای مذهبی از سدة دوازدهم تا چهاردهم؛ فصل سوم در بارة تغییرات اجتماعی و رسانهای و سرگرمیهای عمومی ایرانیان در سدة چهاردهم؛ فصل چهارم در بارة مسائل نشر و مطبوعات و ادبیات در ایران امروز؛ و دو فصل آخر بترتیب در بارة نقاشی ایرانی در دورة زندیان و قاجاریان و هنرهای معماری، کاشیکاری، فلزکاری و بافندگی از سدة دوازدهم تا چهاردهم است.این مجلد در 1370ش/1991 به چاپ رسیده است. هجده تن از استادان دانشگاههای انگلستان و امریکا با سرویراستاری پیتر ایوری و گاوین همبلی و چارلز ملویل در این مجلد همکاری داشتهاند. نویسندگان شاخص این جلد، افزون بر سرویراستاران ــ که خود نگارندة چند فصل بودهاند ــ عبارتاند از: جان پری ، نیکی کدی ، ریچارد تاپر ، چارلز عیسوی، آن لمتون، پیتر چلکووسکی و پژوهشگران ایرانی چون مهرداد امانت و فیروز کاظمزاده.پنج فصل از این جلد (شامل دو فصل آخر از بخش نخست، فصل پایانی بخش دوم و دو فصل نخست بخش چهارم) را عباس مخبر به فارسی برگردانده که با عنوان سلسلة پهلوی و نیروهای مذهبی به روایت تاریخ کیمبریج در 1371ش در تهران به چاپ رسیده است.منابع:The Cambridge history of Iran , Cambridge 1968-.
