تاریخ ادبی ایران ، کتابی در بارة ادبیات فارسی و شرح احوال و آثار شاعران و نویسندگان ایرانی، تألیف ادوارد گرانویل براون، خاورشناس انگلیسی. این کتاب در چهار مجلد از 1281 تا 1303ش / 1902 تا 1924 در انگلستان منتشر شد. پیش از تألیف و انتشار این اثر، کتابهای دیگری به زبانهای اروپایی در بارة تاریخ ادبیات‌فارسی نوشته شده‌بود، ولی هیچیک از لحاظ وسعت دامنة تحقیق و تنوع موضوعات و جامعیت با آن برابر نیست.براون برای گردآوری مطالب و مواد کار خود از بیشتر آثار چاپ شده و تحقیقات دانشمندان غربی و ایرانی ــ که تا آن زمان در دسترس وی بوده ــ بهره گرفته، بسیاری از نسخه‌های خطی و منابع و مدارک شناخته شده در کتابخانه‌های انگلستان و سایر کشورهای اروپایی را زیرنظر داشته و از صاحبنظران و محققان تاریخ و ادب و فرهنگ ایرانی نیز یاری جسته است. وی نخستین کسی است که تاریخ ادبیات فارسی را از آغاز ظهور آن تا اوایل سدة چهاردهم به شیوه‌ای تحلیلی و انتقادی بررسی کرده و سیر و تحول تاریخی آن را به صورت جریانی گسترده و به هم پیوسته و بر اساس طرحی منسجم و جامع عرضه کرده است. مؤلف، به‌گفتة خودش (ج 1، ص 3ـ4؛ ترجمة فارسی، ج 1، ص 9ـ10)، کوشیده که تاریخ مردم ایران و چگونگی حیات فرهنگی آنان را، بدانسان که در ادبیاتشان جلوه‌گر است، عرضه کند. ازینرو به آثار فارسی شاعران و نویسندگان غیرایرانی که در خارج از ایران نوشته شده است کمتر توجه داشته، و در عوض شرح‌احوال و افکار و آثار ایرانیانی را که به عربی نوشته‌اند به تناسب دامنة کار خود با تفصیل بیشتر باز گفته است. به همین سبب نام کتاب را، به جای «تاریخ ادبیات فارسی»، تاریخ ادبی ایران گذاشته است.جلد اول این کتاب در 1902 به نام ) تاریخ ادبی ایران: از کهنترین دوران تا فردوسی ( در لندن انتشار یافت. این جلد در حقیقت توضیح و تشریح مبادی و مقدمات تاریخ ادبیات ایران است وازینرو مؤلف، آن را «مدخل» تمامی کتاب به شمار آورده است. نیمة نخست این اثر شامل تاریخ ایران پیش از اسلام، از قدیمترین روزگار تا ظهور اسلام است. برخی از مطالب و اطلاعات این نیمه را امروز صاحبنظران نمی‌پذیرند، لیکن بسیاری از مباحث آن ــ که بر تحقیقات و آرای بزرگترین ایران‌شناسان سدة پیشین مبتنی است ــ هنوز برای خوانندگان غیرمتخصص و کسانی که خواستار اطلاعات کلی و عمومی در این زمینه باشند، مفید است. نیمة دوم که به نخستین سده‌های اسلامی تا آغاز عصر غزنویان اختصاص دارد، شرح فتوحات مسلمانان در ایران و بنیان فرهنگ اسلامی در این سرزمین است و در آن از نهضتهای ملی ایرانی در برابر سلطة قومیت عرب، تأسیس مکاتب فکری و فلسفی و کلامی، ظهور و گسترش بعضی از فرق مذهبی، و مشارکت دانشمندان ایرانی در تکوین و ترویج برخی از شعب علوم و معارف اسلامی سخن می‌رود.جلد دوم در 1906 با عنوان ) تاریخ ادبی ایران: از فردوسی تا سعدی ( انتشار یافت. مؤلف در فصل اول این جلد، در بارة اصول نقد شعر و اشکال و انواع نظم فارسی بحث کرده است. فصل دوم با آغاز حکومت غزنویان و شرح اوضاع سیاسی و اجتماعی ایران در سدة پنجم شروع می‌شود و با ذکر احوال و آثار شاعران و نثرنویسان آن دوره ادامه می‌یابد. مطالب مربوط به فردوسی، اسدی، بوعلی‌سینا، و نکاتی که در بارة آثار آنان گفته شده حاکی از وسعت اطلاع و دقت‌نظر مؤلف است. لیکن برخی از مندرجات این بخش، چون انتساب کتاب ترجمان‌البلاغه * به فرخی سیستانی، ذکر منظومة یوسف و زلیخا به‌نام فردوسی، و سخن از دو اسدی پسر و پدر که مبتنی بر اطلاعات مؤلف در زمان تألیف است، امروز مردود به‌شمار می‌رود (رجوع کنید به ترجمة فارسی، ج2، کتاب‌اول، ص177، 185ـ186 و پانویس، ص215). فصل‌سوم تا پایان فصل‌ششم به‌تاریخ‌عصر سلجوقی و رویدادهای مهم آن و شرح احوال و آثار شاعران و نویسندگان آن عصر اختصاص دارد. از فصل هفتم تاریخ عصر مغول آغاز می‌شود و با شرح خونریزیهای چنگیز و هولاکو، انقراض خلافت عباسیان، و قلع و قمع فداییان اسماعیلی و در فصول پایانی با شرح اوضاع علمی و ادبی این عصر و گزارشی از احوال و آثار شاعران بزرگ این دوران (عطار، مولوی، سعدی) ادامه می‌یابد.جلد سوم، ) تاریخ ادبی ایران: عهد مغول ( که در 1920 منتشر شد، از اواسط سدة هفتم تا اوایل سدة دهم را دربر می‌گیرد. مؤلف در بخش نخست با استفاده از نوشته‌های مؤلفان و مورخان مسلمان، مراسلات میان سلاطین مغول و امپراتوران ممالک غربی و گزارشهای سیاحان و مبلّغان و سفیران مسیحی به شرح کشمکشهای فرزندان و نوادگان هولاکو یا ایلخانان مغول با یکدیگر و بسط قدرت آنان در سراسر ایران، و روابطشان با کشورهای اروپایی پرداخته است. در فصل دوم تاریخ‌نگاران و جغرافیانویسان را معرفی کرده و از کتابهای مهم فارسی و عربی در این زمینه سخن گفته است. مطالب این فصل، بویژه آنچه در بارة آثار خواجه رشیدالدین فضل‌اللّه آمده، نسبت به زمان تألیف کتاب شایستة توجه و حایز اهمیت خاص است. فصل سوم به بحث و نظر در بارة شعر و ادب و آثار صوفیه در این دوران اختصاص دارد. فصل چهارم شامل اوضاع و احوال تاریخی و سیاسی عصر تیمور و شرح لشکرکشیهای خونبار او و براندازی حکومتهای محلی بازمانده از دوران پیشین (جلایریان، مظفریان، آل‌کرت در شرق ایران) است. فصل پنجم به‌بررسی احوال و آثار تاریخ‌نگاران و دانشمندان بزرگ این دوران اختصاص دارد. در همین فصل، بررسی مجمل و مفیدی در بارة فرقة حروفیه و گسترش آن و کتاب جاویدان کبیر و ارتباط بکتاشیه با این فرقه و تحقیقات در این باب دیده می‌شود. فصل ششم تا فصل هشتم، که پایان این جلد است، تاریخ جانشینان تیمور و اوضاع علمی و ادبی این دوره را تا آغاز عصر صفوی شامل می‌شود.جلد چهارم در 1303ش/1924 با عنوان ) تاریخ ادبی ایران: ادوار جدید ( منتشر شد. در این جلد در بارة تحولات تاریخی و اوضاع و احوال اجتماعی و سیاسی و ادبی ایران در دوره‌های صفویه، افشاریه، زندیه و قاجاریه بحث می‌شود. عمده‌ترین مباحث بخش اول (تا فصل چهارم) عبارت است از: ظهور سلسلة صفوی، رواج تشیع در ایران و رسمی شدن آن در قلمرو صفویان و تأثیر آن در ایجاد وحدت ملی و دینی در ایران، تاریخچة مختصری در بارة مقابله با قدرت سلاطین عثمانی در غرب و دست‌اندازیهای ازبکان در شرق، بیان احوال و اخلاق شاهان صفوی و علل انحطاط و زوال دولت صفوی، حملات و آشوبگریهای افاغنه و قلع‌وقمع آنان به دست نادر افشار، شرح نابسامانیها و آشفتگیهای بعد از مرگ نادر، زمامداری کریم‌خان زند و کارهای او، سرانجام لطفعلی‌خان زند و شکست او از آغامحمدخان قاجار و تأسیس سلسلة قاجاریه، اوضاع سیاسی و اجتماعی ایران در دوران حکومت این سلسله، نفوذ قدرتهای استعماری انگلیس و روس و دخالتهای آنان در امور کشور، وزارت امیرکبیر، خدمات او و پایان تأسف‌انگیز زندگانیش، ظهور بابیه و بهائیه و آشوبهایی که برپا شد، قتل ناصرالدین‌شاه و پیامدهای آن، و اشارات کوتاه به ظهور برخی از مظاهر تمدن جدید غربی در ایران همچون تشکیل مراکز تلگراف، تأسیس دارالفنون، آشنایی با صنعت چاپ و رواج روزنامه‌نگاری.بخش دومِ جلد چهارم بیشتر به اوضاع و احوال دینی و فرهنگی و ادبی اختصاص دارد. از جمله مباحث این بخش است: شرح احوال شاعران عصر صفوی در ایران و هند، شعر دینی و مرثیه‌سرایی، تحول شیوة شاعری در ایران دورة قاجار و شاعران بنام این دوره، ادبیات دینی شیعی و نویسندگان و متفکران شیعی‌مذهب، روشهای اصولی و اخباری، ادبیات بابیه و بهائیه، ذکر اشکال و موضوعات ادبی جدید چون نمایشنامه، تصنیف‌سازی، داستان‌نویسی و ترجمة آثار علمی و ادبی غربی و شعر سیاسی و انتقادی. مؤلف چون در بارة انقلاب مشروطیت، و مطبوعات و شعر جدید و ادبیات دورة مشروطه‌خواهی و سالهای بعد از آن، دو کتاب مستقل دارد (رجوع کنید به براون * ، ادوارد)، در این جلد فقط چند اشارة کوتاه و گذرا به این موضوع کرده است. در بارة باب و بابیه و خصوصاً بهائیه نیز در این کتاب جز برخی مطالب پراکنده و سطحی، که بیشتر جنبة تاریخی دارد، سخن دیگری نیست و به تحریفات و انحرافات این جریان از اصول کلی و مبانی اعتقادی تشیع توجه نشده است. این نیز، به‌گفتة مؤلف (رجوع کنید به ترجمة فارسی، ج 4، ص156)، از آنرو بوده است که در زبانهای اروپایی در بارة آن نوشته‌های فراوان انتشار یافته و مؤلف خود چند کتاب و مقالة مستقل در بارة آن نگاشته و برخی از آثار مکتوب متعلق به این فرقه‌ها را چاپ کرده است. با اینهمه، جلد چهارم از لحاظ مطالب و اطلاعات تازه‌ای که نسبت به زمان تألیف در بر دارد، و نیز به سبب بهره‌گیری از تحقیقات جدید و گزارشهای سیاحان و سفیران و مأموران کشورهای اروپایی و مشاهدات مؤلف و مذاکره با اشخاص مطّلع و صاحب‌نظر، دارای اهمیت خاص است.مجلدات چهارگانة این تألیف در چند دهة اخیر به فارسی ترجمه و چاپ شده است. جلد اول: تاریخ ادبی ایران از قدیمترین روزگاران تا زمان فردوسی، جریان تحول زبان فارسی و سیر عقاید و افکار در ایران ، ترجمة علی‌پاشا صالح (چاپ اول 1333ش)؛ جلد دوم: نیمة نخست تاریخ ادبیات ایران، از فردوسی تا سعدی ، ترجمة فتح‌اللّه مجتبائی (چاپ اول 1341ش)، و نیمة دوم از سنایی تا سعدی ، کتاب دوم از مجلّد دوم تاریخ ادبی ایران ، ترجمة غلامحسین صدری‌افشار (چاپ اول 1351ش) و ترجمة مجدد این جلد به قلم علی‌پاشا صالح (چاپ 1358ش)؛ جلد سوم: تاریخ ادبی ایران، از سعدی تا جامی ، ترجمة علی‌اصغر حکمت (چاپ اول 1327ش)؛ جلد چهارم: تاریخ ادبیات ایران ، از آغاز عهد صفویه تا زمان حاضر ، ترجمة رشید یاسمی (چاپ اول 1316ش) و ترجمة مجدد کامل آن، تاریخ ادبیات ایران ، از صفویه تا عصر حاضر به قلم بهرام مقدادی (چاپ تهران 1369ش).در هر چهار جلد تاریخ ادبی ایران سهوها و اشتباهات و نارساییهای بسیاری دیده می‌شود که مترجمان فارسی در حواشی و توضیحات و ضمیمه‌هایی که بر اصل کتاب افزوده‌اند، به آنها اشاره کرده و کوشیده‌اند که بر اساس تحقیقات جدید و رجوع به متونی که بعد از تألیف کتاب چاپ شده است، نادرستیها و کاستیها را اصلاح و جبران کنند.منابع: ادوارد گرانویل براون، تاریخ ادبی ایران ، ج 1: از قدیمترین روزگاران تا زمان فردوسی ، ترجمه و تحشیه و تعلیق علی‌پاشا صالح، تهران 1356ش، ج 2، کتاب اول: از فردوسی تا سعدی ، ترجمه و حواشی فتح‌اللّه مجتبائی، تهران 1361ش، ج 4: از صفویه تا عصر حاضر ، ترجمة بهرام مقدادی، چاپ ضیاءالدین سجادی و عبدالحسین نوائی، تهران 1369ش؛Edward Granville Browne, A literary history of Persia , vol 1: from the earliest times until Firdowsi , London 1902.
