بقیة الله

بقیّة اللّه ، تعبیر قرآنی و نیز از القاب آخرین امام شیعه اثنی عشری . این تعبیر در آیة هشتادوششم سورة هود، پس از آنکه شعیب پیامبر قوم خود را به پرستش خداوند دعوت و از کم فروشی و تباهکاری نهی می کند، بدین صورت آمده است : «بَقیَّة اللّهِ خَیرٌ لکُم اِن کُنتم مؤمنین .» مفسران بقیّة اللّه را، در این آیه ، به پُرداشتن پیمانه و ابزار سنجشِ («مکیال » و «میزانِ») یاد شده در آیة هشتاد و پنجم همین سوره پیوند داده و گفته اند که بقیّة اللّه ، یعنی آنچه پس از پیمانه کردن و سنجیدنِ درست برای شما بماند یا خداوند برای شما نگاه دارد؛ این برای شما بهتر از آن است که نادرستی و کم فروشی کنید. زمخشری (ج ۲، ص ۴۱۸) در تفسیر بقیّة اللّه گفته است : «ما یُبقی لَکُم مِن الحَلال بعدَ التَنَّزُهِ عَمّا هو حرامٌ علیکم »؛ یعنی آنچه خداوند برای شما، پس از دوری جستن از آنچه بر شما حرام شده است ، از مال حلال نگاه می دارد. او (همانجا) این احتمال را هم مطرح می کند که ممکن است مراد از بقیة اللّه ، «مایَبقی لَکم عندالله مِنَ الطاعات » باشد، یعنی آنچه از طاعات برای شما نزد خدا می ماند. اهل لغت نیز تقریباً همین معناها را برای بقیّة و بقیّة اللّه آورده اند که به نظر می رسد که این معانی با توجه به سیاق آیه و موضع این عبارت در این آیه ذکر شده است .در احادیث شیعه ، بقیّة اللّه در این آیه به ائمه تأویل شده است . مجلسی (ج ۲۴، ص ۲۱۱) از مناقب ابن شهرآشوب نقل می کند که «بقیة اللّه خیرلکم نَزَلَت فیهم »، یعنی آیة بقیة اللّه ... دربارة ائمه نازل شده است . مجلسی (همانجا) در تفسیرخود بر این حدیث که «امامان بقیة الله اند» می گوید: مقصود کسانی از انبیا و اوصیا هستند که خداوند ایشان را بر روی زمین رای هدایت مردم نگاه می دارد، یا اوصیا و امامانی که بازماندگان انبیا در میان امت خود هستند. بنابراین ، وی «بقیة » ا به معنای «مَن اَبْقاه » می داند، یعنی کسی که خداوند او را نگاه داشته است .در بحارالانوار (ج ۲۴، ص ۲۱۲) روایتی است ، که براساس آن ، امام باقر علیه السلام ، خطاب به مردمی که دروازة شهر خود را بر روی ایشان بستند، خود را بقیة الله نامیده است . تعبیر دوم این کلمه به آخرین امام شیعة اثناعشری برمی گردد، یعنی امام مهدی عجل اللّه تعالی فرجه . روایات متعددی هست که براساس آنها مقصود از بقیّة اللّه ، امام زمان است ، از جمله طبرسی (ج ۱، ص ۲۵۲) از قول حضرت علی علیه السلام نقل می کند که مراد از بقیة اللّه امام مهدی عجل الله تعالی فرجه است که پس از انقضای مهلت خواهد آمد و زمین را که پر از جور شده است از داد پر خواهد کرد.مجلسی (ج ۲۴، ص ۲۱۱ـ۲۱۲) به نقل از کافی آورده است : امام جعفر صادق علیه السلام در پاسخ این سؤال که مردم به مهدی علیه السلام امیرالمؤمنین خطاب می کنند، فرمود: این لقب مخصوص علی بن ابی طالب علیه السلام است ، و امام مهدی را باید با لقب «بقیة اللّه »، و چنین خطاب کنند: «السلام علیک یا بقیة الله .» بعضی از علمای امامیه جملة نهج البلاغه (بقیةٌ من بقایا حجته : او مانده ای از حجتهای خداست ـ خطبة ۱۸۲) را تفسیری بر امام دوازدهم می دانند (قطب راوندی ، ج ۲، ص ۷۲۲)، ولی بعضی از شارحان نهج البلاغه «بقیة » را در این عبارت عالمان و عارفانی می دانند که حجت خدا بر بندگان او در همة دورانها هستند (ابن میثم ، ج ۳، ص ۳۹۳؛ ابن ابی الحدید، ج ۱۰، ص ۹۶). در دعای ندبه نیز از امام مهدی عجل الله تعالی فرجه به بقیة اللّه تعبیر شده است .در روایات شیعی آمده است که حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه به هنگام ظهور، آیة «بقیة اللّه خیرلکم ...» را خواهد خواند و خواهد گفت : «انا بقیة اللّه و حجّته » و هیچ مسلمانی بر او سلام نمی دهد مگر آنکه بگوید : «السلام علیک یا بقیّة اللّهِ فی ارضه .» از مجلسی (ج ۲۴، ص ۲۱۲) نیز روایت شده است که حضرت مهدی خود فرموده است : «انا بقیّة اللّه فی ارضه » (همانجا).برای تبیین دقیقتر مفهوم «بقیة اللّه » در آیة مذکور و روایات شیعی ، لازم است به آیة دیگری از قرآن توجه شود: مفسران در تفسیر آیة ۱۱۶ سورة هود، که در آن «اُولُوا بقیّةٍ» آمده است ، با در نظر گرفتن سیاق آیه ، «بقیة » را به معنای فضل و خیر گرفته اند. زمخشری (ج ۲، ص ۴۳۶) «اولوا بقیّة » را به معنای «خداوندان فضل و مال » و «بقیّة » را به معنای «خیر و فضل » (= دارایی و روزی ) گرفته است . وی شواهدی نیز ذکر می کند که در آنها «بقیّة » به معنای برگزیدگان است ، اما این شواهد مستقل از متن و تفسیر این آیة قرآن است و نمی توان گفت که مفهوم اخیر برای تفسیر متن قرآن در نظر گرفته شده است . خطیب تبریزی (ج ۱، ص ۸۷) نیز بقیه را در بیتی ، که از شواهد زمخشری است ، هم به معنای «افاضلکم » گرفته است و هم به معنای باقی ماندگان . شواهد مفصل دیگری نیز که آنتون اشپیتالر در مقالة «بقیه در قرآن به چه معناست ؟» (ص ۱۳۷ـ۱۴۶) آورده ، همه مستقل از تفسیر آیة مذکور است . بنابراین ، چنانکه اشپیتالر (همانجا) و رودی پارت (ص ۵۲ ـ ۵۳) آورده اند، «بقیّة » به معنای فضل است و در اساس ، و از لحاظ معناشناسی نیز، چنین است ، زیرا فضل هم در اصل به معنای «بقیّة » و زیادتی است و در تحول معنایی مفهوم افزونی و خیر (دارایی ) را به خود گرفته است و «بقیّة » نیز به مفاهیم «خیر» و «فضل » و «برتری » و «برگزیده » تحول معنایی یافته است .با توجه به مطالبِ پیشین ، وجه تفسیر بقیّة اللّه به امامان بخوبی معلوم می شود و آنجا که مقصود از بقیّة اللّه ، حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه دانسته می شود، می توان بسهولت به جای بقیّة اللّه ، فضل اللّه گذاشت ؛ به این معنا که آن حضرت فضل و نعمت خداوند بر آدمیان است . این تفسیر بهتر و رساتر از تفسیر مجلسی است که به موجب آن ، امامان بقیه و بازماندة اوصیا و انبیا هستند و خداوند ائمه را از میان اوصیا برای نسلهای بعدی نگاه داشته است .بنابر آنچه گفته شد، آیة شریفة «بقیّة اللّه خیرلکم ان کنتم مؤمنین » با توجه به حدیث «بقیّة اللّه خیرٌ لکم نزلت فیهم »، اینگونه تفسیر می شود که امامان که برگزیدگان خدا هستند، برای شما بهترند. دربارة بقیّة اللّه ، به عنوان لقب خاص امام مهدی عجل الله تعالی فرجه نیز مطلب به همین صورت است .گفتنی است که کلمة بقیّة ، علاوه بر دو مورد یاد شده ، یک بار نیز در آیة ۲۴۸ سورة بقره آمده است . در این آیه نیز بسهولت می توان گفت که «بقیة » به مفهوم فضل و خیر (دارایی و مال ) است (پارت ، همانجا).

منابع : علاوه بر قرآن ؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة ، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم ، قاهره ۱۳۸۵ـ۱۳۸۷/۱۹۶۵ـ۱۹۶۷، بیروت ] بی تا. [ ؛ ابن میثم ، شرح نهج البلاغة ، قم ۱۳۶۲ش ؛ یحیی بن علی خطیب تبریزی ، شرح دیوان الحماسه ، بولاق ۱۲۹۰؛ محمودبن عمر زمخشری ، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل ، بیروت ] بی تا. [ ؛ احمدبن علی طبرسی ، الاحتجاج ، چاپ محمدباقر موسوی خرسان ، بیروت ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱؛ علی بن ابی طالب (ع )، امام اول ، نهج البلاغة ، چاپ صبحی صالح ، اهره ۱۴۱۱/۱۹۹۱؛ سعیدبن هبة الله قطب راوندی ، منهاج البراعة فی شرح نهج البلاغة ، چاپ عزیزالله عطاردی خبوشانی ، چاپ افست دهلی ۱۴۰۴؛ محمدباقر بن محمدتقی مجلسی ، بحارالانوار ، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛Rudi Paret, Der Koran: Kommentar und Konkordanz, Stuttgart ۱۹۷۷; Anton Spitaler, “Was Bedeutet Baq  ja im Koran?”, in Westخstliche Abhandlungen: zum siebzigsten Geburtstag Rudolf Tschudi , ed. Fritz Meier, Wiesbaden ۱۹۵۴.