معرف
از چهره‌های افسانه‌ای داستانهای جنگاوریِ قبایل عرب («ایام العرب») در عصر جاهلی که گویند مسبب قتل کُلیب‌بن ربیعه تَغلبِی و نیز جنگی (حرب البسوس) بوده است که در پی آن میان قبایل بَکربن وائل و تغلب‌بن وائل رخ داد (برای پیشینة تاریخی این جنگ رجوع کنید به کلیب‌بن ربیعه * )
بَسوس تمیمیّه بنت مُنقذبن سلمان، از چهره‌های افسانه‌ای داستانهای جنگاوریِ قبایل عرب («ایام العرب») در عصر جاهلی که گویند مسبب قتل کُلیب‌بن ربیعه تَغلبِی و نیز جنگی (حرب البسوس) بوده است که در پی آن میان قبایل بَکربن وائل و تغلب‌بن وائل رخ داد (برای پیشینة تاریخی این جنگ رجوع کنید به کلیب‌بن ربیعه * ). در افسانه‌ها، کلیب جباری است که عادات و رسوم بدویان را زیر پا می‌گذارد و حق چرا و شکار را در مناطقی که قُرُق اعلام کرده غصب می‌کند. روزی بسوس که با خواهرزادة خود جَساس (برادر زن کلیب) بود، ناقة خود را (به روایت دیگر، ناقة سَعدالجَرمی شوهر یا به قولی دیگر، حمایت شدة خود را) در چراگاه کلیب چرانید و کلیب آن ناقه را کشت (به روایت دیگر، شتر بچه را کشت و پستان مادر را زخمی کرد). این تخطی از تکالیف مهمانوازی، چنان جساس را به خشم آورد که کلیب را کشت (به روایت دیگر، او با پسر عمش کلیب را کشتند) و همین امر به جنگ میان دو قبیله انجامید. نابغة جَعدی (متوفی ح65/658) از کشته شدن آن ناقه و مرگ کلیب یاد کرده است، اما اشاره‌ای به بسوس ندارد ( رجوع کنید به ابوالفرج اصفهانی، ج4، ص127، 140؛ و نالینو ، ج14، ص405 به بعد). نام بسوس نخستین‌بار در ضرب‌المثل «أشأم مِن ناقة‌البسوس» آمده است ( رجوع کنید به مفضل‌بن سلمه، ص93ـ94). همة این حکایت، از قول ابوعُبیده (ص905ـ907) نقل کرده است، و دیگر گردآورندگان «ایام العرب» نیز همان را با اندک اختلافی روایت کرده‌اند. در فاخر (همانجا)، شرح خطیب تبریزی بر حماسه (ص420؛ به نقل از ابوریاش متوفی 339/950) و جای دیگر، چهار بیت به بسوس نسبت داده‌اند که گویند خطاب به سعد سروده و غیر مستقیم جساس را به گرفتن انتقام از کلیب برانگیخته است. این ابیات نمونة روشن از «تحریض» به شمار می‌رود و در رسائل اخوان الصفا (ج1، ص133) برای تأثیر عظیمی که شعر می‌تواند در اعمال انسان داشته باشد شاهد آورده شده است. به گمان برخی از دانشمندان، در ضرب‌المثل یاد شده، مراد از بسوس چهرة شورانگیز عصر شجعان عرب نیست، بلکه مراد زنی یهودی و همنام اوست که، به حماقت، سه آرزویی را که خداوند اجابتش را به شوهر او وعده فرموده بود بر باد داد.منابع : ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ ، چاپ تورنبرگ، لیدن1851ـ1876، ج1، ص385 به‌بعد؛ ابن‌عبدربه، العقد الفرید، قاهره1316، ج3، ص66 به‌بعد؛ ابن‌منظور، لسان‌العرب ، بیروت ] تاریخ مقدمه1300 [ ، ذیل «بسس»، (دربارة بسوس، زن یهودی)؛ علی‌بن حسین ابوالفرج اصفهانی، الاغانی ، بولاق 1285؛ معمربن مثنی ابوعبیدة، نقائض جریر و الفرزدق ؛ اخوان الصفا، رسائل‌اخوان‌الصفا ، قاهره 1347؛ خزانة‌الادب ، ج1، ص300 به بعد؛ محمدبن‌محمد مرتضی زبیدی، تاج‌العروس من جواهر القاموس ، چاپ عبدالستار احمد فراج... ] و دیگران [ ،کویت 1385/1965، ذیل «بسس» (دربارة بسوس، زن یهودی)؛ ] مفضل‌بن سلمه، الفاخر ، چاپ عبدالعلیم طحاوی و محمد علی بخار، الجمهوریة العربیة المتحدة 1380/ 1960؛ احمدبن محمد میدانی، مجمع الامثال ، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت 1407/1987، ج2، ص181ـ182 [ ؛ یاقوت حموی، معجم البلدان ، چاپ دوستنفلد، لایپزیگ 1866ـ1873، ج1، ص150ـ151؛J. Bolte and G. Polivka, Anmerkungen zu den Kinder- und Hausmarchen der Bruder Grimm , II (1915) 223 (برای موضوع سه آرزو) ; W. Caskel, Aijyam al-Arab (= Islamica , vol. III, suppl), 76, 97(ترجمة آلمانی از النقائض ، ص905، س10ـ906، س3)Dam r H ¤ aya t al Hayawan , tr. R. Basset, 1001 contes, vol.2, 18, s.v. "Kalb"(حکایت را می‌گوید اما اشاره‌ای به نام زوجه ندارد)Freytay, Proverbia Arabum I , 687; M. Nallino, RSO , xiv, 405f.
