بقایی بخارایی، محمدعارف، سخنور فارسیگوی قرن دهم و یازدهم. در بخارا دیده به جهان گشود، همانجا به تحصیل علم پرداخت و از شاگردان ممتاز مولانا عبدالرحمان مُشفقی * بود (نقوی، ص 109؛ نفیسی، ج 2، ص 808؛ آنسیکلوپدیای ادبیات و صنعت تاجیک ، ج 1، ص 248). از او با لقب «خواجه» (خیامپور، ص 87؛ آنسیکلوپدیای ادبیات و صنعت تاجیک ، همانجا؛ حلیم، ص 332) یاد کردهاند که نشان میدهد وی شخصی بلندپایه بوده است. در انواع شعر و بویژه در قصیدهسرایی مهارت داشت. ابتدا«مشغولی» و سپس «بقایی» تخلص میکرد (نفیسی، همانجا). مدتی ملازم دربار پادشاهان ازبک بود (نقوی؛ نفیسی، همانجاها) و سپس به فرغانه عزیمت کرد و به گفتة خودش در 990 در بلدة بهشت آئین اندگان (اندجان کنونی در ازبکستان)، نوشتن تذکرة مَجمَع الفُضَلاء را آغاز کرد (حبیبی، ص 526). در 995 به هند سفر کرد (همانجا)؛ نخست به اُریسه و بنگاله، سپس به دکن رفت (نفیسی، همانجا). در هند با ملک قمی شاعر (متوفی 1024)، نظامالدین احمد ـ مؤلف طبقات اکبری ـ و اهل دربار، خاصّه عبدالرحیم خانخانان، معاشرت داشت (حبیبی، ص 527).تا 1003 در دکن به سر برد (حبیبی، ص 529) و ظاهراً درهمان سال ملازمت خانخانان را ترک گفت و به لاهور رفت. تاریخ دقیق فوت او معلوم نیست ولی بنابر شواهد وی درزمان حکومت جهانگیر (1014ـ1037) درگذشته است (همانجا). از آثار او دیوان اشعارش ( آنسیکلوپدیای ادبیات و صنعت تاجیک ، همانجا) و مثنوی گلشن اشعار را که بر وزن شاهنامه در ستایش عبدالرحیم خانخانان سروده (نقوی، همانجا) باید ذکر کرد.مهمترین اثر او تذکرة مجمع الفضلاء است. این اثر که در بردارندة نام، شرح زندگانی، تاریخ وفات و نمونهای از اشعار بیش از 350 تن از شاعران فارسیگوی است، به سه فصل با عنوان «فرقه» تقسیم شده است. در فرقة نخست نام نزدیک به صد تن از قدما و در فرقة دوم و سوم شرح حال شاعرانِ پس از جامی تا عصر مؤلف آمده است. بقایی دیدهها و شنیدههای خود را، دربارة بیش از 250 تن از شاعران معاصر یا نزدیک به عصر خویش، در این تذکره جمعآوری کرده، که مجموعة ارزشمندی شده است (حبیبی، ص 526، 529 ـ 530). نسخههای خطی مجمع الفضلاء بسیار نادر است. نسخهای از این تذکره در دانشگاه لاهور نگهداری میشود (نقوی، ص 113). عبدالحّی حبیبی یک نسخة آن را در کابل دیده و به معرفی آن پرداخته است (ص 525 ـ 530(منابع: آنسیکلوپدیا ساوِتی تاجیک ، ج 1، دوشنبه 1978، ص 392 (به خط سیریلی)؛ آنسیکلوپدیای ادبیات و صنعت تاجیک ، دوشنبه 1989 (سیریلی)؛ عبدالحی حبیبی، « ] دربارة [ مجمع الفضلاء محمدعارف بقایی»، راهنمای کتاب ، سال سوم، ش 4 (آبان 1339)؛ حسین جعفر حلیم، شرح احوال و آثار عبدالرّحیم خانخانان و خدمات او برای پیشرفت ادبیات فارسی ، اسلامآباد 1371 ش/1992؛ عبدالرسول خیامپور، فرهنگ سخنوران ، تبریز 1340 ش؛ احمد گلچین معانی، تاریخ تذکرههای فارسی ، تهران 1363 ش، ج 2، ص 154 ـ 158؛ سعید نفیسی، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری ، تهران 1363 ش؛ علیرضا نقوی، تذکرهنویسی فارسی در هند و پاکستان ، تهران 1343 ش؛Charles Rieu, Catalogue of the Persian manuscripts in the British Museum, Oxford 1966, III, 1086.