برونِی (برونئی)، کشور اسلامی سلطان‌نشین مشروطه در آسیای جنوب شرقی. این سرزمین به صورت محصور در مالزی شرقی (صباح و سراواک ) در ساحل شمال غربی بورنئو ، بین خلیج برونئی و بَرَم پوینت واقع شده و از شمال به‌دریای چین جنوبی و از مغرب و مشرق به ایالت سراواک محدود است.جمعیت برونی طبق آمار 1375 ش/ 1996 در حدود 000 ، 300 تن بوده است ( ) سالنامة امریکانا 1996 ( ، ص581). نام محلی آن نگارابرونئی دارالسلام بود که اکنون به برونئی دارالسّلام تغییر یافته است. برونی سرزمین کوهستانی با مساحتی بالغ بر 770 ، 5 کیلومتر مربع است که در حدود 75% خاک آن را جنگلهای استوایی می‌پوشاند. جلگة باریک ساحلی آن به طول نود کیلومتر در امتداد کرانة ماسه‌ای مرجانی قرار دارد. ناحیة سراواک، سلطان‌نشین برونی را به دو قسمت برونگان شرقی و غربی تقسیم کرده است.پایتخت برونی، بندر سری بگاون است که از 1349 ش/ 1970 به‌افتخار سلطان وقت، از برونی به این عنوان تغییر نام یافته است. پایتخت، در ضمن، مهمترین بندر کشور (با جمعیت 070 ، 55 تن در 1364 ش/ 1985) نیز محسوب می‌شود که بر روی تپه ماهورهای کم‌ارتفاع در امتداد رود برونی، به‌فاصلة پانزده کیلومتری شهر بندری موآرا ، واقع شده است. بلندترین قلة برونی پاگون پریک به ارتفاع 850 ، 1متر است. قسمت برونگان غربی برونی شامل دره‌های رودخانه‌ای بلایت، توتونگ و برونی به‌طول دویست کیلومتر است که با جهت جنوبی ـ شمالی به دریای چین جنوبی می‌ریزند. این نواحی عمدتاً کوهستانی، به ارتفاع بیش از پانصد متر بالاتر از سطح دریاست. قسمت برونگان شرقی شامل حوضه رودخانة تَمبورَنگ است که از مناطق کوهستانی جنگلی سرچشمه می‌گیرد و به سمت دریای چین جریان می‌یابد.برونی به سبب واقع شدن در منطقة استوایی (در 274 کیلومتری خط استوا) و داشتن 160 کیلومتر خط ساحلی با دریای چین، دارای آب و هوای استوایی است و دمای آن در سراسر سال بین 24 تا 30 درجه سانتیگراد نوسان دارد و ازینرو یکنواخت محسوب می‌شود. میزان رطوبت نسبی هوای آن بالا (حدود 82% در سراسر سال) و میانگین بارندگی سالانه‌اش بین 250 سانتیمتر (در امتداد ساحل) و 320 الی 500 سانتیمتر (در قسمتهای داخلی کشور) متغیر است. در برونی همواره نسیم ملایمی می‌وزد که تا حدی به اعتدال گرما در مناطق ساحلی کمک می‌کند. وضع ناهمواریها و آب و هوای استوایی و اثرات آن بر میزان اندکْ وسعتِ اراضی کشاورزی، نوع محصولات، قلّت جمعیت و پراکندگی آن در کشور کاملاً مشهود است.جمعیت شهر برونی از 600 ، 4 تن (در 1329 ش/ 1950) به حدود 000 ، 300 تن (در 1375 ش/ 1996) رسیده است؛ و این رشد فزاینده حاصل بالا بودن میزان زاد و ولد و پایین‌بودن تعداد مرگ و میر است؛ به طوری که میانگین سالانة رشد جمعیت در دهة 1980 (1359 ـ 1369 ش) به 9ر2% و تراکم جمعیت به 52 تن در هر کیلومتر مربع (1375 ش/ 1996) رسید. حدود 63% جمعیت کشور در پایتخت، بنادر و مراکز و پیرامون حوزه‌های نفتی متمرکز است.مذهب رسمی کشور، اسلام است و بزرگترین گروه قومی برونی مالایایی‌اند که 70% جمعیت کشور را تشکیل می‌دهند و اغلب مذهب شافعی دارند. 17% اهالی برونی چینی پیرو آیین بودا، کنفسیوس و مسیحی، و بقیه «تامیلی»های اقلیت و گروه‌های کوچک اقوام اولیة بومی‌اند، مانند «دایاکهای» معتقد به جاندار بودن اشیا که روزگاری به شکارچیان آدم مشهور بودند؛ و 2% نیز هندی در این سرزمین زندگی می‌کنند. زبان اصلی مردم برونی مالایایی است و زبانهای انگلیسی و چینی نیز در آنجا رواج دارد؛ انگلیسی معمولاً به عنوان زبان بازرگانی به کار می‌رود. افزون بر این، به تعدادی گویشهای بومی نیز سخن می‌گویند.شهر برونی (پایتخت)، علاوه بر دانشگاه دارالسلام (تأسیس 1364 ش/ 1985) و کاخ سلطان، دارای موزه و چند مرکز فرهنگی دیگر است. مسجد اعظم عمرعلی سیف‌الدین (بنا: 1333ـ1337 ش) در این شهر، از زیباترین و ظریفترین آثار معماری اسلامی جنوب شرقی آسیا شمرده می‌شود.شهر قدیمی ـ تاریخی کمپونک‌آیر ، بخشی از شهر برونی است که تا 1327/1910، بر روی پایه‌های چوبی در آبهای ساحلی ساخته شده بود و از این تاریخ به بعد محله‌ها در خشکی ساخته شد، به طوری که جمعیت شهر تا 1328/1911 به حدود 000 ، 10 تن رسید. شهر در جنگ جهانی دوم آسیب فراوانی دید ولی بعدها بازسازی شد و گسترش یافت.شهر برونی به کلیة تأسیسات زیربنایی رفاهی، مانند راه، برق، آب، فاضلاب و تلفن، مجهز است و از 1336 ش/1957 ایستگاه فرستندة رادیو و از 1354 ش/1975 فرستندة تلویزیونی دارد. پیشرفته‌ترین فرودگاه آسیای جنوب شرقی در 1353 ش/1974، در این شهر احداث شده و از 1354 ش/ 1975 شرکت هواپیمایی برونی تأسیس گردیده است که با کشورهای آسیای جنوب شرقی استرالیا و بسیاری از نقاط اروپا ارتباط هوایی دارد. در برونی چند خط کشتیرانی نیز دایر است که ارتباط آنجا را با منطقه و جنوب شرقی آسیا برقرار می‌سازد.با کشف حوزه‌های نفتی سریا در 1308 ش/ 1929، برونی اهمیت اقتصادی ویژه‌ای یافت و پس از جنگ جهانی دوم، بر اثر کشف شدن حوزه‌های نفت و گاز و اجرای طرحهای گستردة استخراج نفت، رشد فزایندة آن آغاز گردید. عامل اصلی رفاه برونئی، تولید نفت است که از 000 ، 707 تن در 1317 ش/ 1938 به بیش از 8ر5 میلیون تن در 1336 ش/ 1957 و به بیش از 7ر7 میلیون تن نفت خام در 1367 ش/ 1988 افزایش یافته که در پالایشگاه لوتنگ ایالت سراواک مالزی پالایش می‌شود. استخراج و تولید گاز نیز روی به افزایش دارد چنانکه در 1366 ش/ 1987، به بیش از هشت میلیون متر مکعب رسیده بود. بیشتر نفت و گاز در فلات قارة ساحلی استخراج و به ژاپن صادر می‌شود. از 1352 ش/ 1973 در لوموت، بزرگترین کارخانة گاز مایع جهان ایجاد شده است که محصول آن به ژاپن صادر می‌شود. بیش از ده درصد کارکنان برونی به صنعت نفت اشتغال دارند و قسمت اعظم درآمد دولت از صدور نفت حاصل می‌شود، به طوری که 98% کل صادرات برونی را (در 1357 ش/ 1978) نفت تشکیل می‌داد. صادرات نفت که سابقاً از لوتنگ در سراواک انجام می‌گرفت، در حال حاضر با نفتکشها از طریق پایانه‌ای که در 5ر10 کیلومتری ساحل قرار گرفته و با لولة نفتی به سریا متصل است صادر می‌شود. امروزه برونی یکی از غنی‌ترین کشورهای فروشندة نفت و گاز با درآمدهای کلان است.درآمد سرانة این کشور در 1369 ش/ 1990، برابر 400 ، 19 دلار بود. مازاد درآمد بازرگانی این کشور در 1365 ش/ 1986، چهار میلیارد دلار بود به طوری که از حیث درآمد، حتی از ژاپن و سنگاپور نیز فراتر رفت و ثروتمندترین کشور جنوب شرقی و شرق آسیا شد. دستمزد بالا در بخش اقتصادی نفت سبب مهاجرت کشاورزان شده است به طوری که نسبت کارکنان بخش کشاورزی با 3ر1% وسعت کل کشور به 2% کل کارکنان کشور نمی‌رسد.اراضی برونی در حاشیة ساحلی و مصب رودها، حاصلخیز و زراعی است. محصولات عمدة آن فلفل، برنج، ساگو و میوه‌های محلی و نارگیل است. تولیدات بخش کشاورزی، مانند برنج، ساگو، کاساوا، میوه و سبزیجات تنها کفاف نیازهای معیشتی را می‌دهد، به طوری که 80% مواد غذایی آن کشور وارد می‌شود؛ و این در حالی است که اراضی زراعی بالقوة کافی وجود دارد که باید بهره‌برداری شود. در سالهای اخیر، مزارع نمونة تحقیقاتی کشاورزی تأسیس شده است که در آنها با توجه به شرایط اقلیمی، کشت فلفل، قهوه، ذرت، آناناس و مرکبات آزمایش می‌شود. در کار دامپروری نیز پرورش گاو گسترش یافته است. در جنگلهای برونی، شیر و ببر و انواع میمون و جانوران دیگر یافت می‌شود. علاوه بر کارخانة تولید گاز مایع در لوموت، تعدادی کارخانة چوب‌بری و آجرسازی نیز دایر است، و صنایع دستی نیز رواج دارد. اقلام صادرات دیگر برونی که از اهمیت کمتری برخوردارند عبارت‌اند از: کائوچو، فلفل و چوب، ولی کائوچوی آنجا چون اغلب از درختان پیر تهیه می‌شود، روی به کاهش دارد. برونی دارای ذخایر معدنی دیگری جز نفت مانند سنگ (لینیت) و کوارتز است. تأسیسات زیر بنایی دیگر آن مانند جاده‌سازی در جلگة ساحلی به لحاظ وجود وسایط نقلیة موتوری فراوان، پیشرفت کرده و نیازهای اقتصادی را برطرف ساخته است. واردات عمدة کشور با یارانه (سوبسید) دولتی عبارت است از: مواد غذایی، اتومبیل، خودروهای سنگین، مصالح ساختمانی و ماشین‌آلات.واحد پول برونی، دلار برونی است. برونی از نظر تقسیمات اداری، به چهار ناحیه تقسیم شده است که رئیس هر ناحیه را وزیر اعظم (نخست وزیر) کشور منصوب می‌کند. نوع حکومت این کشور سلطنتی است و پادشاه فعلی آن سلطان حاجی‌حسن البولْکیاه معزالدین والدوله، از 1346 ش/ 1967 بر این کشور حکومت می‌کند (بختیاری، ص 50). این کشور دارای مجلس شورای مقننه است و شورای قانونگذاری آن 21 عضو دارد که سلطان منصوب می‌کند. سابقاً احزاب سیاسی در آن فعال بوده‌اند که از 1367 ش/ 1988 فعالیت آنها ممنوع شده است (همانجا).پیشینه . از تاریخچة برونی اطلاع چندانی در دست نیست؛ ظاهراً قدمت آن پیوند نزدیکی با قدمت جزیرة برنئو دارد. بنابر گزارشهای اولیة چینیان، این منطقه پولو یا پونی نامیده می‌شده است ( ) شهرهای جهان ( ، ج4، ص93). مالایاییهای برونی در قرن نهم یا احتمالاً از قرن هشتم، پس از آنکه بنا به روایت شفاهی یکی از رهبران آنان را، سلطان ایالت جوهور (در جنوب شبه‌جزیرة مالزی) به سلطنت منصوب کرد به اسلام گرویدند ( ) دایرة‌المعارف جهان اسلام آکسفورد ( ، ذیل واژه). بنیانگذار کشور سلطان‌نشین کنونی برونی حاکم غیرمسلمانی بود به نام آوانگ آلک بِتار که به اسلام گروید و خود را محمد نامید. بنا به گزارش رسمی، فرمانروایی سلطان محمد از 808/1405 آغاز شد ( ) کشورهای جهان ( ، ج 1، ص 323). اسلام چنان مبنایی دینی و سیاسی برای وحدت برونی پدید آورد که برونی توانست در طول قرن دهم از صورت یک مرکز تجاری محصولات جنگلی، به امپراطوری مبدّل شود ( ) دایرة‌المعارف جهان اسلام آکسفورد ( ، همانجا)؛ فرمانروایان این امپراطوری در قرن دوازدهم قسمتهای پهناوری از مالزی شرقی، فیلیپین و کالیمانتان را زیر سیطرة خود درآوردند. با نفوذ قدرتهای استعماری پرتغال و انگلیس، قدرت این فرمانروایان کاستی گرفت. سلاطین برونئی به سبب کمبود پول بخشهای بزرگی از قلمرو حکومت خود را در قرن سیزدهم به سراواک و صباح فروختند. اختلافات داخلی و تعدی اروپاییان، برونی را به سوی فروپاشی سوق داد تا اینکه انگلستان از این موقعیت استفاده کرد و در 1306/1888 برونی را رسماً تحت‌الحمایه خویش کرد که تا 1363 ش/ 1984 ادامه یافت ( ) آسیا 2 ( ، ص 71؛ ) دایرة‌المعارف جهان اسلام آکسفورد ( ؛ ) شهرهای جهان ( ، همانجاها). در 1324/1906، امور داخلی برونی را نمایندة سیاسی دولت انگلیس اداره می‌کرد و سلطان تنها مسئولیت امور شرعی را برعهده داشت. در قرن سیزدهم و تا اواسط قرن چهاردهم، اوضاع اسلام و نهادهای اسلامی همچنان بازتاب سنن مشترک سلطان‌نشینهای شبه‌جزیرة مالی بود. آثار مکتوب موجود دربارة این دوره چیزی حاکی از جنبشهای مهم یا حوادث مبتنی بر اسلام نشان نمی‌دهد. برونی واقعاً منزوی بود و از کشمکشهای مذهبی، که گاه‌گاه منطقه را فرامی‌گرفت، برکنار مانده بود. انگلیسیها پذیرفتند که اسلام در برونی دینی تثبیت شده است، و اهالی برونی نیز انگلیسیان را به عنوان ناجیان کشور خود محترم می‌داشتند ( ) دایرة‌المعارف جهان اسلام آکسفورد ( ، همانجا). در 1320 ش/ 1941، ژاپنیها آن را اشغال کردند ( بریتانیکا ، ذیل واژه). بعد از جنگ جهانی دوم، اوضاع رو به دگرگونی نهاد، انگلیسیها قانون اساسی 1338 ش/ 1959 را پذیرفتند و اختیار امور داخلی را به سلطان دادند. در این موقع، حزب سوسیالیست مردم برونی سربرآورد. این حزب هیچگاه اجازة شرکت در قدرت نیافت، و در 1341 ش/ 1962 شورشی کوتاه‌مدت به راه انداخت. این عمل برای نخبگان حاکم آنقدر دردناک بود که در مسیر دموکراسی تغییر جهت دادند. عواید صادرات نفت که در دهة 1310 ش/ 1930 آغاز گشته بود، چنان رو به ازدیاد نهاد که سلطان سِرعمرعلی سیف‌الدین اجازه یافت تا از طریق نظام گستردة رفاه اجتماعی و اعتلای اسلام، به نارضایی مردم پاسخ دهد. وی یکی از بزرگترین مساجد آسیا را بنا نهاد، دایرة امور دینی (تأسیس شده در 1333 ش) را توسعه داد و با کمک مالی، انجام مراسم حج را به صورت رسمی همگانی درآورد ( ) دایرة‌المعارف جهان اسلام آکسفورد ( ، همانجا). سلطان عمرعلی سیف‌الدین سوم در 1346 ش/ 1967 به نفع پسر ارشد خود، حسن البولکیاه کناره‌گیری کرد. برونی در 11 دی 1362 ش/ اول ژانویة 1984، رسماً استقلال یافت ( ) دایرة‌المعارف ورلدبوک ( ، ج 2،ص 600). و از همان سال به عضویت سازمان ملل متحد و همچنین به عضویت کنفرانس تجارت و توسعة ملل متحد ( UNCTAD )، صندوق کودکان ملل متحد ( UNICEF )، موافقتنامة عمومی تعرفه و تجارت ( GATT )، عضو سازمان کنفرانس اسلامی ( OIC ) و دیگر سازمانهای بین‌المللی درآمد (بختیاری، ص 51؛ ) کشورهای جهان ( ، ج 1، ص 322). سِرعمر در 1345 ش/ 1986 درگذشت. او متحد آرمانگرایانی بود که بسیاری از آنان دانش‌آموختگان دانشگاه ازهر بودند.منابع: سعید بختیاری، «برونئی»، رشد آموزش جغرافیا ، سال 10، ش 37 (بهار 1374)؛The Americana annual 1996 , Danbury 1996; Asien 2, Studienausgabe : Sدdostasien, Ostasien , by Dirk Bronger... [et al.], Mدnchen 1982; Cities of the world , 3rd ed., vol.4: Asia, the Pacific, and the Asiatic Middle East , ed. Margaret Walsh Young and Susan L. Stetler, Detroit 1987; Countries of the world and their leaders, yearbook 1992 , vol.1, Detroit 1992; The New Encyclopaedia Britannica , Chicago 1985, Micropaedia , s. v. "Brunei"; The Oxford encyclopedia of the modern Islamic world , ed. John L. Esposito, NewYork 1995, s. v. "Brunei" (by David Leake); The World Book encyclopedia , London 1995; World geographical encyclopedia vol. 3: Asia , New York 1995, 294.
