باقی نهاوندی ، عبدالباقی، متخلّص به «باقی»، شرح حالنویس، مورخ و شاعر. در 978 در قریة چولک نهاوند به دنیا آمد و در 1042 در هند درگذشت. پدرش، خواجه آقابابا، متخلّص به مُدرِکی (متوفی 1000) به فرمان شاهعباس اول صفوی (حک : 996-1038) به وزارت و نظارت همدان منصوب شد (باقی نهاوندی، ج 1، ص 5-6؛ ج 3، قسمت 2، ص 1537) و باقی در ایّام وزارت و دولت پدر و برادرش، آقاخضر (مقتول در 1016)، مدتی در همدان و چندی در سمنان و بسطام و دیلمان و لاهیجان و بَوانات فارس و یزد و ابرقو عهدهدار وزارت و مسئولیتهای دولتی بود و بعدها مسئول محصولات املاک خالصة * پادشاهی، در کاشان شد (همان، ج 3، قسمت 2، ص 1542). او از شاگردان و مریدان مغیثالدین علی محوی اسدآبادی همدانی، شاعر قرن دهم (متوفی 1016) بود و رباعیات او را در زمان حیات شاعر گردآوری کرد و بر آن دیباچهای نگاشت و به تتبّع از او، رباعیهای صوفیانه و واعظانه سرود (همان، ج 1، ص 12-13).پس از شنیدن وصف شاعرنوازی عبدالرحیم * خان خانان سپهسالار هندی (964-1036) و علاقة او به تربیت اهل ادب، در 1007 غزلی در دعاگویی و حسرت دوری از بزم او سرود (همان، ج1، ص 12؛ ج3، قسمت 2، ص 543) و میرعماد * قزوینی، خوشنویس قرن دهم (مقتول در 1024) آن را به خطّ خوش نوشت (همان، ج3، قسمت 2، ص 1544) و همین نکته سبب شد که برخی مثل صبا (ص 521) و نفیسی (ج 2، ص 685) به اشتباه باقی را خوشنویس بدانند.پس از کشته شدن آقاخضر جانشین او شد، اما به سبب اشتیاق به محضر خان خانان و بیتوجهی صفویان به شعر و شاعری، و حسادت اطرافیان، ایران را ترک کرد و بعد از زیارت عتبات عالیات در ذیقعدة 1023 به دربار خان خانان رفت (باقینهاوندی، ج 3، قسمت 2، ص 1535، 1545-1546).از معاصران او میتوان تقیالدین * کاشی صاحب خلاصةالاشعار و زبدةالافکار و برخی از شاعران ایرانی مقیم دربار بابریان مغول در هند از جمله عرفی * (متوفی 999) و فیضی دَکَنی * (متوفی 1004) را نام برد.در منابع موجود ذکری از دیوان او به میان نیامده است و از معاصران، فقط آقابزرگ طهرانی (ج 9، قسمت 1، ص 124) و گلچین معانی (1369 ش، ج 1، ص 155) به این مطلب اشاره کردهاند. ازجملة اشعار او قصیدهای است در مدح خان خانان در 61 بیت و قطعهای در دوازده بیت که در مآثر رحیمی (ج 3، قسمت 2، ص 1546-1553) مضبوط است.باقی بر دیوان عرفی شیرازی دیباچهای نگاشته و در آن سیر شعر را تا عهد سلطان حسین بایقرا * (متوفی 911) شرح داده است؛ سپس از «طرز نو» و «مکتب وقوع» و پدیدآورندگان آن سخن گفته تا دورة شاعری عرفی شیرازی که هر دو طرز را منسوخ کرده و شیوهای تازه آورده است. از این دیباچه، موضوع تحقیق باقی در شعر فارسی و تحلیل سخن شاعران همعصرش مسلم میشود (صفا، ج 5، بخش 1، ص 524، 526-527). از دیوان عرفی با دیباچة باقی، نسخهای در کتابخانة دانشگاه تهران (ش 3033) موجود است (منزوی، ج 3، ص 2441).مهمترین اثر باقی کتاب مآثر رحیمی در تاریخ و رجال عهد مؤلف و ذکر احوال سلاطین قراقوینلو است که آن را به سفارش خان خانان در 1025 تألیف کرده و در آن آنچه را دیده و شنیده و از مقربان و معتمدان او پرسیده و بر آن آگاهی یافته، گردآورده است. این کتاب شامل مقدّمه، چهارفصل، و خاتمه است ـ بدین ترتیب: مقدّمه، در ذکر حسب و نسب خان خانان و امارت اجداد او در عراقِ عرب و عجم فارس و آذربایجان و بعضی از نواحی خراسان و سبب توجه این خانواده به هندوستان؛ فصل اوّل، در ذکر سرسلسلة این دودمان، محمّد بیرام خان * (مقتول در 968) و فتوحات و احوال سلاطین غزنوی تا زمان سلطنت جهانگیرشاه، پسراکبرشاه، و احوال برخی سلاطین بنگاله و جونپور و مالوَه و کشمیر و مُلتان؛ فصل دوم، در آثار بزرگی و مملکتداری و فتوحات خان خانان و ذکر سلاطین گجرات و سند و دَکَن و خاندیش؛ فصل سوّم، در ذکر خدمات او از جمله تعمیر مساجد و مدارس و خانهها از دارایی شخصی؛ فصل چهارم، در ذکر احوال فرزندان او؛ خاتمة کتاب، در ذکر احوال کسانی که به دربار خان خانان روی آوردند، در سه قسم: علما و فضلا، فصحا و شعرا، سپاهیان و هنرمندان اصناف.باقی در تألیف این کتاب از کتب تاریخی معتبر پیش از خود مانند تاریخ فیروزشاهی ، اکبرنامه ، منتخبالتواریخ ، روضةالصفا ، ظفرنامه ، تاریخ اکبری ، خلاصةالاخبار و امثال آن سود جسته (گلچین معانی، 1363 ش، ج 2، ص 746؛ باقی نهاوندی، ج 1، ص 15) و درمقابل، در تألیف تذکرههایی چون سفینة خوشگو ، چمن سرو ، صحف ابراهیم ، تذکره شعرای کشمیر ، نیز از آن به عنوان منبع اصیل و معتبر استفاده شده است.به گفتة آفتاب اصغر (ص 217، 219) مآثر رحیمی یکی از مهمترین آثار دورة جهانگیری در زمینه شرح حالنویسی است و باقی با این اثر خود، موجب ترقی تاریخ نویسی فارسی تیموریان هند شده است. اهمیت این کتاب از نظر اشتمال بر اطلاعات ارزنده دربارة تاریخ و پادشاهان و عالمان و شاعران و سرداران و هنرمندان معاصر مؤلف و ذکر بسیاری از خاندانهای سلطنتی هند از غزنویان به بعد و تاریخ ادبی ایران و هند است (صفا، ج 5، بخش 3، ص 1741). این اثر در 1924-1931 (1303ـ 1310 ش) به اهتمام محمد هدایت حسین در کلکته در پنج جلد چاپ سربی شده که نسخهای از آن در کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران موجود است.منابع: محمد محسن آقابزرگ تهرانی، الذریعة الی تصانیفالشیعة ، چاپ علینقی منزوی و احمد منزوی، بیروت 1403/1983؛ آفتاب اصغر، تاریخنویسی فارسی در هند و پاکستان ، لاهور 1364ش؛ باقی نهاوندی، مآثر رحیمی ، چاپ محمد هدایت حسین، کلکته 1924ـ 1931؛ محمد مظفر حسین بن محمد یوسفعلی صبا، تذکرة روز روشن ، چاپ محمد حسین رکنزاده آدمیّت، تهران 1343ش؛ ذبیحالله صفا، تاریخ ادبیات در ایران ، تهران 1363-1370 ش؛ احمد گلچین معانی، تاریخ تذکرههای فارسی ، تهران 1363 ش؛ همو، کاروان هند ، مشهد 1369 ش؛ احمد منزوی، فهرست نسخههای خطّی فارسی ، تهران 1348ـ1351 ش؛ سعید نفیسی، تاریخ نظم و نثر در ایران و در زبان فارسی تا پایان قرن دهم هجری ، تهران 1363 ش.
