معرف
اصطلاح بازنامه (مترادف با شکارنامه یا اشکره‌نامه، صیدنامه، جوارح‌نامه، کتاب‌البیزره یا کتاب البزدره، کتاب شکره‌داری، کتاب البزاة، کتاب الجوارح) از دیرباز به کتابها یا رساله‌هایی اطلاق شده که در وصف انواع پرندگان شکاری و چگونگی پرورش و نگهداری آنها و شیوه‌های شکار با آنها و تشخیص بیماریهایی که بدانها مبتلا می‌شوند و طرق درمان این بیماریها نوشته شده است
بازنامه‌ها، اصطلاح بازنامه (مترادف با شکارنامه یا اشکره‌نامه، صیدنامه، جوارح‌نامه، کتاب‌البیزره یا کتاب البزدره، کتاب شکره‌داری، کتاب البزاة، کتاب الجوارح) از دیرباز به کتابها یا رساله‌هایی اطلاق شده که در وصف انواع پرندگان شکاری و چگونگی پرورش و نگهداری آنها و شیوه‌های شکار با آنها و تشخیص بیماریهایی که بدانها مبتلا می‌شوند و طرق درمان این بیماریها نوشته شده است.اینکه گفته‌اند پادشاهان یونان و روم نخستین کسانی بودند که با باز شکار کردند (رجوع کنید به مسعودی، ج 1، ص 213 و 333) درست نیست. بنابر اسناد بابلی، در عهد هخامنشیان (قرنهای 6-4 ق م) «ادارة بازیاری» از جمله ادارات پادشاهی بوده است، (رجوع کنید به ) تاریخ ایرانِ کیمبریج ( ج 2، ص 579-580). آیینِ بسیار کهن رهاکردن باز در جشنهای نوروز، که «مرغِ نوروزی» جایگزین آن شد، شاهدی دیگر است. تداول واژه‌های «باز» و «بازیاری» و دیگر مشتقات آن، بویژه اسامی ایرانی طیور صید و آلات و اسباب آن در میان آرامیان و عربها و ارمنیان و جز اینان، گواه است بر اینکه این فن یکسره از تمدنهای کوهستانی مشرق و سرزمین ایران سرچشمه گرفته است (رجوع کنید به ) تاریخ ایران کیمبریج ( ، ج 3/1، ص 103 و 497).از بازنامه‌های ایرانی عهد ساسانی، عنوان چهار کتاب شناخته شده است: کتاب بهرام‌بن شاپور، که ظاهراً بهرام(پنجم)گور ساسانی (421-439 م) است، مذکور در مقدمة بازنامة موزة بریتانیا (ریو، 2/482)؛ بازنامة جاماسب، که گویا به نام قبادبن‌فیروز ساسانی (488 م به بعد) تحریر شده بوده است؛ بازنامه/ شکارنامة نوشیروانی، به پهلوی، منسوب به بزرگمهر حکیم، که گفته‌اند اصل آن از عهد فریدونِ داستانی بوده و در عهد انوشیروان (531-579 م) دیگربار تدوین شده است. گذشته از اینکه اکثر بازنامه‌های موجود نام آن را برده یا از آن نقل کرده‌اند، فخرالدین رازی (544-606)، در کتاب ستینی (بمبئی 1333، ص 143-144) آن را «بازنامة کسری نوشیروان» نامیده و مطالبی از آن نقل کرده و همین امر دلیل بر وجود این کتاب دست کم تا قرن ششم است؛ این کتاب ظاهراً از منابع تألیف بازنامه‌های ایرانی پس از اسلام به زبان عربی یا فارسی بوده است؛ بازنامة پرویز ملک‌الفرس (590-628 م). دست کم یکی از این چهار کتاب در زمان هارون‌الرشید (حک : 170-193) با عنوان «کتاب‌البزاة للفرس» (ابن‌الندیم، ص 377) به عربی ترجمه شده که گویا همان رسالة موجود در مجموعة الواثقی کتابخانة فاتح استانبول (ش 3566) باشد.به طور کلی، کتابها یا رساله‌های صیدیة عربی و فارسی که در دوران اسلامی نوشته شده است از دو دسته خارج نیست. یک دسته نوشته‌های رسمی و فنی است در باب شکار و بازیاری به مثابة آیین یا ورزشی که اسباب و ابزار آن جانورانِ شکاری است؛ این آثار را که از آداب پرورش و بیماریها و درمان جانوران شکاری گفتگو می‌کند غالباً کتبِ «صید و جوارح» یا «بازنامه» و «شکارنامه» می‌خوانند. دستة دیگر نوشته‌های فقهی در باب صید و مصیدات به عنوان طعام یا ذبیحه است، مشتمل بر احکام شرعی در بارة حلال یا حرام بودن جانورانی که شکار می‌شوند. این نوشته‌ها را که متضمن تفاسیر آیات قرآنی و شرح احادیث و فتاوی علمای مذاهب اسلامی در این خصوص است، غالباً کتب «صید و ذبائح» یا صیدیات و ذبیحات می‌نامند. در این زمینه، ابن‌الندیم با عنوان الصید و الذبائح آثار فقیهان نامداری چون ابویوسف قاضی و محمدبن‌حسن شافعی و ابونصر محمدبن مسعود عیاشی شیعی و ابوسلیمان داوود اصفهانی را ذکر کرده است. شمار این‌گونه رساله‌ها بسیار است و کتب جامع فقهی علمای مذاهب اسلامی نیز همگی بخشی زیر عنوان صید و ذبائح دارند.گذشته از این، برخی از کتابهای ادبی و تاریخی و جانورشناسی، حاوی فصلهایی در بارة شناخت جانوران شکاری و فنون شکار است. از کهنترین آنها منافع‌الحیوان ابن‌بختیشوع اهوازی (قرن 2-3) است که نسخة خطی آن (مورخ 696 مکتوب در شهر مراغه) در کتابخانة مورگانِ نیویورک است و در آن فصلی مخصوص باز و انواع و شیوه‌های پرورش آن یافت می‌شود. در مروج‌الذهب وصف نوعی از بازهای دریای خزر (ج 1، ص 209-210) و اخبار هارون‌الرشید در شکار با باز (ص 210-211) و وصف حکیمان و شاهان از بازها (ص 211-212) و ذکر ابوکِنده حارث‌بن معاویة‌بن ثَور کِندی به عنوان نخستین کسی که با چَرْغ به شکار پرداخت و آن را به عربها آموخت (ص 212) و قسطنطین رومی و شاهینها (ص 212ـ215) و بازپرانی نزد یونانیان (ص 333-334) آمده است. باب سوم (ص 191-226) کتاب‌الاعتبار اُسامة‌بن‌مُنْنِقذ (متوفی 584) نیز حاوی شرح مفصلی از «اخبارالصید» است.در عالم ادب نیز، از دیرباز، اشعار و نوشته‌های منثور فراوانی دربارة پرندگانِ شکاری و اصناف و صفات آنها و نحوة صید با آنها پدید آمده است که به طور کلی می‌توان اصطلاح «ادب‌الصید» را بر آن اطلاق کرد. بحث در بارة این آثار از حدّ این مقاله بیرون است و از این پس فقط به بیان مهمترین «بازنامه»هایی که در عالمِ اسلام به زبانِ عربی و فارسی نوشته شده است می‌پردازیم.الف) بازنامه‌های عربی: از جمله بازنامه‌های عربی از قرن دوم تا پایان قرن چهارم کتاب الطیور از حجّاج‌بن‌هیثمه است که خلاصه‌ای است از کتاب ادهم و الغِطریف و نسخه‌ای از آن در کتابخانة سرایِ استانبول (ش 3/2099) موجود است. از اواخر قرن دوم به دو کتاب دیگر نیز، یکی کتاب البازی از ابوعبیده مَعْمَربن‌مُثَنّی (110-208 یا 210) و دیگری از اشعری نامی با عنوان کتاب الجوارح (نسخة 2831 پاریس) اشاره شده است. کتاب صفات‌الجوارح که نسخه‌ای از آن (ش 3636 پ) در کتابخانة ایاصوفیه موجود است ظاهراً همان کتاب البُزاة و الصید یا کتاب‌الجوارح و اللعب بها نوشتة ابودُلَف قاسم‌بن عیسی عِجْلی کَرَجی (ح 150ـ226)، از سرداران مأمون و معتصم عباسی و مؤسس امارت عجلیان در ایالت جبال ایران است. مجموعه‌ای با عنوان الوثقی فی البیزرة در کتابخانة فاتحِ استانبول (ش 3566) یافت می‌شود که شامل رسالات‌الفرس، الهند، البصراء، الترک، الروم و جز اینهاست و جملگی برای خلیفه الواثق عباسی (حک : 227-232) مدون شده است. فتح‌بن خاقان (متوفی 247) وزیر خلیفه المتوکل نیز یک کتاب الصید و الجوارح برای او تألیف کرد. ابن‌بازیار، محمدبن‌عبداللّه‌بن‌عمر بازیار، کتابِ الجوارح را برای المعتمد یا المنتصر عباسی ( حک : 256-279) نوشت.در این دوره، در دربار سلاطین طولونیِ مصر نیز در این رشته آثاری تألیف شد. خُمارَوَیه‌بن‌احمدبن‌طولون (حک : 270-282) خود کتاب اللعب بالجوارح را نگاشت. نسخه‌ای از کتاب الزند الواری فی احوال البازی از مؤلفی گمنام در کتابخانة ایاصوفیه (ش 1/3636) یافت می‌شود. کتاب الصید والقَنْص را بدرالدین تنوخی در 304 در شانزده باب تألیف کرد. نسخه‌ای از این کتاب در کتابخانة مجلس در تهران (ش 6943) موجود است. کتاب البیزرة (التمام و الکمال فی علم الجارح) نوشتة ابوعبداللّه‌حسن‌بن حسین بازیار موصلی، که از 384 تا 385 وزارت خلیفة فاطمی العزیزباللّه (حک : 365-386) را برعهده داشت، بسیار مشهور و متداول است. محمد کردعلی نسخه‌ای از این کتاب را به طبع رسانید (دمشق 1953) و فرانسوا ویره آن را به فرانسوی ترجمه کرد (مجلة عربیکا ، ج 12، 1965، ص 262-296، و ج 13، 1966، ص 39-76). مؤلف بسیاری از مطالب کتابِ خود را از المصایدِکُشاجِم نقل کرده است. از جمله کتابهایی که در دورة مغولان در این زمینه تألیف شده یکی الجَمْهَرة فی علم البَیْزرة از عیسی‌بن‌علی‌بن‌حسان اسدی‌بغدادی است که میان سالهای 635-640 در دو مجلّد پرحجم نوشته شده و نسخه‌های خطّی آن در کتابخانه‌های اسکوریال (ش 903) و انجمن آسیایی کلکته (ش 9 M 865) و ایاصوفیه (ش 3813) موجود است و بخشی از آن با عنوان «کلاب‌الصید» در ) مجلة انجمن آسیایی بنگال ( (ج 3، 1907، ص 599 به بعد) چاپ شده است. از القانون الواحد (یا: الواضح) فی معالجات‌الجوارح ، تألیف امیربُغدی‌بن‌قِشتمور مغولی بغدادی، که مطالب آن به صورت علمی و منطقی رده‌بندی شده، نسخه‌ای در کتابخانة کوپریلیِ استانبول (ش 978) موجود است. گذشته از این آثار، از کتابهای انس‌الملاء بوحش الفلاء نوشتة محمدبن مِنْگْلی ناصری (ظاهراً قرن هفتم)، چاپ پاریس (1880)؛ فصل‌البیزرة (من) تذکرة‌الراعی (التذکرة‌الکندیه) تألیف علاءالدین علی‌بن مظفر کندی دمشقی (640-716) و مناهج‌السرور و الرشاد فی‌الرومی و السباق و الصید و الجهاد تألیف شیخ زین‌الدین عبدالقادربن احمدبن علی فاکهی مکی (920-989)، که نسخة خطی آن در کتابخانة ملی پاریس (ش 2834) موجود است، الجوارح و علوم البزدره تألیف ابوبکر یوسف قاصمی، نسخة پاریس (ش 2831) باید نام برد.ب) بازنامه‌های فارسی: شمار بازنامه‌های موجود به زبان فارسی که نسخه‌هایی خطی از آنها در کتابخانه‌های ایران و خارج یافت می‌شود اندک نیست، ولی از آن میان فقط چند کتاب به طبع رسیده است. در زیر برخی از بازنامه‌های فارسی را ذکر می‌کنیم:رسالة بازداری ، از خواجه عمیدالدین‌ابی‌الفوارس قناریزی (قرن چهارم)؛ جوارح‌نامة شهنشاهی که ترجمة بازنامة نوشیروانی است و توسط ابوالبختری به فارسی دری ترجمه شده و گویا همان شکارنامه/ بازنامة ساسانی است (قرن چهارم)؛ شکره‌نامة ماهانی که گویا تألیف امیرظهیرالدوله ابومنصور وشمگیر زیاری (حک : 323-356) و به زبان طبری بوده است؛ بازنامة سیستانی ، تحریری دیگر از بازنامة نوشیروانی (قرن چهارم)؛ بازنامة نَسَوی ، تألیف حکیم‌ابوالحسن علی‌بن‌احمد نسوی رازی (393-493)، که از اهمیتی خاص برخوردار است، در تهران به طبع رسیده است (مرکز مردم‌شناسی ایران، 1354 ش)؛ شکارنامة ملکشاهی ، تألیف خواجه علی‌بن‌محمد نیشابوری معروف به ابوالجوارح، که گزارش جامعی از شکارنامة نوشیروانی بازنامة سیستانی است که به دستور خواجه نظام‌الملک برای جلال‌الدین ملکشاه سلجوقی تهیه شد و بعداً اساس تألیف شکارنامة ایلخانی قرار گرفت؛ نسخه‌ای از آن با عنوان شکارنامة خسروی موجود است؛ دستور صید که در 571 خواجه محمدصدیق‌بن خواجه محمدیوسف تألیف کرده و نسخه‌ای از آن در کتابخانة بادلیان (ش 1859) موجود است؛ شکره‌نامه / صیدیه / بازنامه ، در 135 باب، متضمن فواید تاریخی و کتاب‌شناختی بسیار که نسخه‌ای از آن در موزة بریتانیا (ش Or. 374 ) هست؛ بازنامة منظوم از امیرخسرو دهلوی (651-725)، حدود 220 بیت، که در دیوان او آمده است؛ بازنامة (صیدالمراد فی قوانین الصیاد) ، تألیف خدایارخان‌بن‌یارمحمد، داوود عباسی، معاصر طغاتیمورخان امیر مغولی خراسان (حک : 737ـ753)، در تربیت باز و دیگر پرندگان شکاری و نگهداری آنها به شیوة ایرانیان و ترکان و هندیان که به طبع رسیده است (کلکته 1908)؛ بازنامه ، که گویا برای انوشیروان عادل ایلخانی (حک : 745-756)، از ایلخانان فارس، تألیف شده است و نسخه‌ای از آن وجود دارد؛ شکارنامة ایلخانی، تألیف علی‌بن‌منصور حلوایی (یا: خوافی) که از درباریان طغاتیمورخان امیر مغولی خراسان و خواجه نجم‌الدین علی‌مؤید سربداری (حک : 766-778) بوده و آن در 750 براساس شکارنامة ملکشاهی نوشته و چند نسخه از آن در کتابخانه‌های ایران موجود است؛ رساله در شکار که در 767 محمدبن‌محمد مؤلف اسپنامه تألیف کرده و نسخه‌ای از آن در کتابخانة بادلیان (ش 1861) موجود است؛ بازنامه که در 721 علی‌بن‌محمد متطبّب برای قطب‌الدین تهمتن‌شاه از ملوک هرموز (حک : 721-742) نوشته و جزو مجموعه‌ای در کتابخانة مجلس شورای اسلامی ایران (ش 570) موجود است؛ بازنامة منظوم که به نام میرزابایسنغربن‌شاهرخ تیموری (حک : 817-837) نوشته‌شده و نسخه‌ای از آن وجود دارد؛ بازنامه ، که علی‌بن‌حسین‌بن‌علی میران حسینی اصفهانی در 859 تألیف کرده و نسخه‌ای از آن در کتابخانة بادلیان (ش 1860) موجود است؛ بازنامة منظوم از امیر شکارِ سلطان‌یعقوب‌بن‌سلطان اوزون‌حسن بهادرخان آق‌قوینلو (حک : 884-895) که نسخه‌ای از آن در دانشگاه تهران (ش 4/3065) هست؛ صیدنامه ، از قاضی فیض‌اللّه تفرشی بغدادی متخلص به حاجبی، که برای شاه‌طهماسب صفوی (حک : 930-984) تألیف کرده و هفت نسخه از آن در کتابخانه‌های ایران موجود است؛ بازنامه ، از محب‌علی‌خان خاص محلی‌بن‌نظام‌الدین علی مرغلانی خلیفه (متوفی 989) وزیر ظهیرالدین بابُر (حک : 899-937)، که دو نسخه از آن (موزة بریتانیا/ Egerton 1013 و کتابخانة ملک تهران /546) وجود دارد؛ شکارنامه / صیدیه ، از سیدحسین‌بن روح‌اللّه حسینی طبسی دکنی متخلّص به لسان و ملقب به صدرجهان که برای سلطان‌ابراهیم قطبشاه‌بن‌سلطان‌قلی قطب‌الملک (حک : 957-989) نوشته است و چند نسخه از آن در کتابخانه‌های ایران و هند وجود دارد؛ صیدنامه ، تألیف مولی محمدسلیم رازی در 1068 برای صدرالسلطنه شیخ علی‌خان امیر خراسان، که سه نسخه از آن در کتابخانه‌های تهران وجود دارد؛ شکارنامه ، از مجدالدین‌بن محمد شفیع هاشمی عباسی، به نام عبداللّه‌خان یکی از امرای عهد صفوی، نسخة (ش 3175) دانشگاه تهران؛ بازنامه / دستور صید ، از محمدرضابن‌خواجه‌یوسف در 1083، نسخة موزة بریتانیا (ش Or. 6962 )؛ التذکرة فی علم البزدرة ، تألیف شیخ محمدعلی‌بن‌ابی‌طالب حزین لاهیجی (1103-1181) که ترجمه‌ای است از فصل «البیزرة» کتاب تذکرة‌الراعی یا التذکرة‌الکندیة علاءالدین کندی دمشقی شیعی (640-716)؛ نسخه‌ای از آن در کتابخانة ملک تهران (ش 1/546) وجود دارد و ظاهراً بازنامة تستری همان است و این غیر از کتاب خواصّالحیوان حزین (کتابخانة موزة بریتانیا/ add. 23562 ) است؛ بازنامة ناصری تألیف تیمورمیرزا حسام‌الدوله (متوفی 1291)، ابن‌حسنعلی‌میرزا فرمانفرما، به نام ناصرالدین‌شاه قاجار که در تهران (1285) و بمبئی (1308) چاپ سنگی شده است؛ انیس‌الامراء ، تألیف میرزامحمدحسین‌بن‌حاج سیدجواد حسینی کرمانی شیرازی، به نام ناصرالدین‌شاه قاجار در 1287، که دو نسخه از آن وجود دارد و یک بار نیز در بمبئی چاپ شده است؛ شاهبازنامه ، از جمال‌الدین میرزامحمدبن میرزا رضابن فتحعلی‌شاه قاجار، حکمران باخرز و جام و طارم، که آن را به دستور ناصرالدین قاجار و اعتضادالسلطنه بین سالهای 1285-1305 تألیف کرده، و نسخه‌ای از آن در کتابخانة دانشگاه تهران (ش 2436) وجود دارد.منابع: ابن‌بازیار موصلی، کتاب‌البیزرة ، چاپ محمد کردعلی، دمشق 1953؛ ابن‌خلکان، وفیات‌الاعیان ، چاپ محیی‌الدین عبدالحمید، قاهره 1948، ج 2، ص 264، 278، ج 4، ص 74، ج 5، ص 238؛ ابن‌الندیم، الفهرست ، تهران 1391، ص 377؛ پرویز اذکائی، «کتب الصید و الذبائح عندالشیعة» ، تراثنا، ج 2، العدد 1 (محرم 1407)، ص 97-104؛ اسامة‌بن‌منقذ، کتاب‌الاعتبار ، چاپ فیلیپ حتی، پرینستون 1930، الباب‌الثالث، ص 191-226؛ عبدالجوادالاصمعی، ابوالفرج الاصبهانی ، قاهره 1951، ص 108؛ عبدالحسین حائری، فهرست نسخ خطی مجلس شورای ملی ، تهران 1347 ش، ج 10، ص 570؛ بروکلمان، تاریخ الادب العربی ، قاهره، ج 2، ص 77-78، ج 4، ص 205، 328-329؛ پورداود، فرهنگ ایران باستان ، تهران 1355 ش، ص 314؛ حاجی خلیفه، کشف‌الظنون ، استانبول 1941-1943، ص 386، 389، 1084؛ دانش‌پژوه، فهرست میکروفیلمهای کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ، 1348 ش، ج 1، ص 19، 351، 605؛ همو، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ، ج 10، ص 2003، ج 11، ص 2137، ج 14، ص 3856؛ همو، نشریة نسخه‌های خطی ، کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، دفتر 3، ص 128-129، دفتر 5، ص 381، دفتر 7، ص 232، 691؛ ذهبی، تذکرة‌الحفّاظ ، حیدرآباد دکن 1970، ج 3، ص 1503-1504؛ زامباور، معجم‌الانساب و الاسرات الحاکمة ، قاهره 1951؛ سیدحسن صدر، تأسیس الشیعة لعلوم الاسلام ، نجف، ص 204؛ عباس مصطفی الصالحی، الصید والطرد فی‌الشعرالعربی ، بغداد 1974؛ فؤاد عبدالمعطی الصیاد، النوروز و اثره فی‌الادب العربی ، بیروت 1972، ص 27 و بعد؛ غلامحسین صدیقی، «حکیم نسوی»، مجلة دانشکدة ادبیات ، دانشگاه تهران 1337 ش، ج 6، ش 1، ص 12-28، و ج 13، ش 4، ص 101؛ آقابزرگ طهرانی، الذریعة ، ج 4، ص 45، ج 9، ص 911، ج 11، ص 207-208، ج 15، ص 105، ج 19، ص 124؛ محمد قزوینی، یادداشتهای قزوینی، تهران 1339ـ 1345 ش، ج 5، ص 164، ج 6، ص 216-227، ج 8، ص 19-30، 57 ـ61؛ کشاجم، المصاید و المطارد ، چاپ محمد اسعد طلس، بغداد 1954، مواضع مختلف؛ احمد منزوی، فهرست نسخ خطی فارسی ، تهران 1348 ش، ج 1، ص 397-399، 426-428، 431، ج 4، ص 2654؛ مروج الذهب ، چاپ یوسف داغر، بیروت 1965؛ نسوی، بازنامة نسوی ، چاپ علی غروی، تهران 1354 ش، مواضع مختلف؛ نوروزنامه ، منسوب به خیام، چاپ مینوی، تهران 1312 ش، ص 99؛ معجم‌الادباء ، ج 16، ص 174-186، ج 19، ص 52، 154-162؛The Cambridge History of Iran, vol 2, 579-580, 591, vol3(1), 103, 497; Ibn al-Marr, The Book of Superiority of Dogs..., tr., ed. G. Smith..., London 1977; Catalogue of the Persian, Turkish, Hindustani and Pushato manuscripts in the Bodleian Library, vol 5, Cols 1972-1975; Catalogue des manuscripts Persian, Paris 1934, Tome 4, 318; Handlist of Persian manuscripts 1895-1966, British Museum, 32, 90; Ch. Rieu, Catalogue of the Persian manuscripts in the British Museum, vol II, 484ff; Zaky M. Hassan, Hunting as practised in Arab countries of the Middle Ages, Cairo 1937,2d ed.1939;برخی از سخنرانیهای کنفرانس بازداری در ابوظبی در دسامبر1976: اسماعیل کاشف، «دراسات عن‌البیزرة فی‌العصر الفاطمی»؛ سعاد ماهر، «البیزرة التاریخ و الا´ثار»؛Detlef Mخller, ûArabic Treatises on Falconryý, Franµois Virإ, ûEssai de dإtermination des oiseaux de vol mentionnإe dans les principaux manuscripts arabes mإdiإvaux sur la fauconnerieý.سخنرانی اخیر بعداً چاپ شده است:Arabica , 24(1977), 138-149.
