باجگیران ، بخش و شهری در خراسان.1) بخش باجگیران. در شهرستان قوچان در شمال استان خراسان واقع است. مشتمل بر دهستان دولتخانه. (سابقاً دهستانهای اوغاز، پیچرانلو، جیرستان و قوشخانه تابع آن بود). از شمال به جمهوری ترکمنستان، از مشرق به شهرستان درگز (بخش نوخندان)، از جنوب به شهرستان قوچان (بخش مرکزی) و از جنوب غربی و مغرب به شهرستان شیروان محدود است.در شمال آن رشته کوههای کم ارتفاعی قرار دارد. مرتفعترین قله‌های آن بوزین با 705 ، 2 متر در کوهستان کُنْجوخُورْ و یاتاغ با 120 ، 2 متر در کوهستان آسیازو است. کوه آغ کمر (مرتفعترین قله 500 ، 2 متر) و کوه منفردرضا (مرتفعترین قله 940 ، 2 متر) در شمال شرقی آن واقع است. اراضی آن با رودهای دایمی میان سو، قرق دره و آسیازو (سرچشمه از کوههای آسیازو) و چند رود فصلی و چشمه و چاه عمیق آبیاری می‌شود. رودهای دایمی آن پس از پیوستن به هم با نام رود شیرین به رود اترک * می‌ریزد. درختان زبان گنجشک، اُرْس، پسته وحشی و همچنین آنغوره، شاه تره، کاکوتی، گل ختمی و گل گاوزبان در آن یافت می‌شود.محصولات آن گندم دیم و تره بار بویژه سیب زمینی است. دامداری نیز دارد و فرآورده‌های دامی آن روغن و پشم گوسفند است. صنایع دستی باجگیران و قالی بافی با طرح ترکمنی و نقش یعقوب خانی و نیز طرح کردی با نقشهای خشتی و گلدار است.در دوره قاجاریه در 1314 و 1318، باجگیران به صورت باژگیران و باجگیران هم ضبط شده است (توحدی، ج 3، ص 145، 156). در همین دوره طایفه زیدانلو با 000 ، 2 شتر کالار از قوچان به باجگیران حمل می‌کردند و از آنجا به عشق آباد می‌بردند (توحدی، ج 2، ص 181) تا از آنجا از طریق راه آهن ماوراء خرزبه روسیه فرستاده شود. خط آهنی که از کراسنوودسک ، واقع در ساحل شرقی بحرخزر، آغاز می‌شد به عشق آباد می‌رسید و از عشق آباد از طریق قوچان ] باجگیران [ به راههای ایران می‌پیوست (جمالزاده، ص 45). در همان دوره طوایف سیوکانلو و پهلوانلو نیز در آن منطقه زندگی می‌کردند (توحدی، ج 2، ص 154ـ155،169).اهالی آن پیرو مذهب شیعه اثنی عشری هستند و به فارسی و کُردی با لهجة قوچانی سخن می‌گویند. در 1316 ش، طبق قانون تقسیمات کشوری بخش باجگیران در شهرستان قوچان تشکیل شد و در قانون تقسیمات کشوری 1366 ش همچنان تابع شهرستان قوچان باقی ماند.2) شهرباجگیران (جمعیت طبق سرشماری 1365، 854 تن). مرکز بخش، در ارتفاع 1620 متری از سطح دریا در شمال غربی کوه سَمْخُل (مرتفعترین قله 260 ، 2 متر) واقع است. دره‌های کوه سَمْخُل دارای مرغزار و جنگل است و در 78 کیلومتری شمال شهر قوچان و دو کیلومتری جنوب مرز ایران و جمهوری ترکمنستان قرار دارد. گاهی دمای آن در تابستان به 35 درجه و در زمستان 12 درجه زیر صفر می‌رسد. میانگین بارش سالیانة آن 240 میلیمتراست.در دوره قاجاریه این شهر به همت حاج علی اوغازی احداث شد که محل زمستانی کُردهای کوم کیلانلو بود (توحدی، ج 2، ص 187) در 10 اردیبهشت 1308 زمین لرزه‌ای شمال شرقی ایران و ترکمنستان را لرزاند که براثر آن خانه‌های باجگیران آسیب دید (امبرسزوملویل، ص 215ـ216).بنابر نوشته ییت در 1311 و 1312 گمرک خانه ایران در حدود سه کیلومتری باجگیران قرار داشت (ص 59)، و ایرانیان از مال‌التجاره‌های صادراتی و وارداتی باج می‌گرفتند (توحدی، ج 3، ص 162). این شهر تا پیش از انقلاب اکتبر 1917/محرم 1336 در روسیه بارکدءِ مهم خراسان شمرده می‌شد (جمالزاده، ص 61). در 1329 جه جو (جوجو) خان کرد فرزند الله وردی بک، سردسته شورشیان درگزی شهر باجگیران را محاصره، گمرک را تصرف و گندم و جوانبارهای دولتی‌را بین مردم تقسیم کرد (توحدی، ج 3، ص 390، 401ـ403).منابع: نیکلاس امبرسز، چارلزپ. ملویل، تاریخ زمین لرزه‌های ایران ، ترجمة ابوالحسن رَده، تهران 1370 ش؛ ایران. وزارت دفاع. ادارة جغرافیایی ارتش، فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران ، ج 11ـ19: غلامان ـ عشق آباد ، تهران 1367 ش، ایران. وزارت کشور، قانون تقسیمات کشور و وظایف فرمانداران و بخشداران، مصوب 16 آبان ماه ، تهران 1316 ش، ایران . وزات کشور. حوزة معاونت برنامه ریزی و خدمات مدیریت. دفتر تقسیمات کشوری، اجرای قانون تعاریف و ضوابط تقسیمات کشوری ، تهران 1366 ش؛ کلیم الله توحدی، حرکت تاریخی کرد به خراسان در دفاع از استقلال ایران ، مشهد، ج 2، 1364 ش، ج 3، 1366 ش؛ محمدعلی جمالزاده، گنج شایگان ، تهران 1362 ش؛ حسینعلی رزم آرا، فرهنگ جغرافیایی ایران (آبادیها) ، ج 9: استان نهم (خراسان) ، تهران 1355 ش؛ مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن مهرماه 1365، فرهنگ آبادیهای کشور: شهرستان قوچان ، تهران 1368 ش؛ همو، سرشماری عمومی نفوس و مسکن مهرماه 1365، نتایج تفصیلی: شهرستان قوچان ، تهران 1368 ش؛Historical gazetteer of Iran , ed. Ludwig W. Adamec, vol. II: Meshed and notheastern Iran , Graz 1981, s.v. "Bajgiran-i-Iran" (C.E yete).
