شوّال، دهمين ماه سال در گاه شمارى هجرى قمرى. نام اين ماه برگرفته از ريشۀ «ش و ل» به معناى ارتفاع گرفتن و بلندشدن است (← ابن منظور، ذيل «شَوَلَ»). به نظر مى رسد در دوره اى نزديك به ظهور اسلام اين ماه در فصل تابستان قرار داشت و طبعاً ارتفاع خورشيد از افق زياد بود (براى چگونگى قرارگرفتن تقريبى ماههاى سال در فصول در گاه شمارى عرب پيش از اسلام ← نسىء*). بر اين اساس، در وجه تسميۀ اين ماه آمده است اين ماه شوّال ناميده شده چون در آن، شتران دم خود را از شدت گرما بلند مى كنند يا اينكه به دنبال جفت مى گردند (عرفان محمد حمّور، ج ۱، ص ۵۷۹، ۵۸۱، كه اين ماه را برابر ماه تابستانى تموز در گاه شمارى سريانى دانسته است). به نوشتۀ مظفربن محمدقاسم گنابادى (باب ۲، ص ۱۲)، در اين ماه مردم عرب به صيد مى پرداختند. پس از ظهور اسلام، قرارگيرى اين ماه پس از ماه رمضان (كه مورد تكريم و موعد روزه دارى است) و نيز عيد فطر در نخستين روز اين ماه، وجه تسميه اى مرتبط با مفاهيم اسلامى براى ماه شوّال تعريف شد. بر اين اساس، اين ماه به سبب اينكه گناهان مؤمنان در آن مرتفع مى گردد، شوّال ناميده شده است (ابن طاووس، ج ۲، ص ۱۴؛ طُرَيْحى، ذيل «شَوَلَ»؛ جزايرى، ج ۲، ص ۱۴۳؛ براى گزارشى كلى دربارۀ صورتهاى گوناگون ريشه شناسى نام اين ماه ← غلام ثعلب، ص۲۵۰؛ عرفان محمد حمّور، ج ۱، ص ۵۷۹ـ۵۸۱). شوّال به صورتهاى شواويل، شواول و شوالات جمع بسته شده است (غلام ثعلب، همانجا). با توجه به وجود فرهنگهاى مختلف در شبه جزيرۀ عربستان پيش از اسلام، نامهاى گوناگونى براى اين ماه نزد عرب وجود داشت؛ ازجمله واغِل (← ابوريحان بيرونى، ۱۹۲۳، ص ۶۱)، وَغل (همان، ص ۶۲)، دابر (همان، ص ۶۳)، وَعِل (قَلقَشَندى، ج ۲، ص ۳۷۹؛ نيز ← جوادعلى، ج ۸، ص ۴۵۵)، بُرَك (مسعودى، ج ۲، ص ۳۴۹) و عاذل (غلام ثعلب، ص ۲۵۴). در گاه شمارى هجرى قمرىِ قراردادى طول ماه شوّال ۲۹ روز بوده است (← بَتّانى، ج ۳، ص۱۰۰؛ ابوريحان بيرونى، ۱۳۶۲ش، ص ۲۲۹)، اما براساس رؤيت هلال در مناطق مختلف، طول ماه شوّال ۳۰ روز نيز محاسبه مى شده است (براى نمونه از شوّالهاى سى روزه ← تقويم فارسى سنه ۱۲۷۱ هجرى شمسى، ص ۱۱؛ سالنماى فارسى بارس ئيل سنه ۱۳۷۷، ص ۲۹؛ براى گزارش تفصيلى در اين زمينه ← رؤيت هلال*، بخش ۲: در نجوم دورۀ اسلامى).
در تاريخ اسلام، رويدادهايى در ماه شوّال رخ داده است. عيد فطر* همواره مهم ترين روز اين ماه بوده است. غزوه احد و وفات ابوطالب (عموى پيامبر صلى اللّه عليه وآله وسلم) در اين ماه رخ داده است (← ابوريحان بيرونى، ۱۳۷۳ـ۱۳۷۵، ج ۱، ص ۲۵۷؛ گرديزى، ص ۲۱۱). به نوشتۀ مؤلف ناشناس الفوايد الغرر (گ ۸۳ ر)، يونس پيامبر در بيستم شوّال وارد شكم ماهى شد. همچنين، يكى از روزهاى يادشده براى ردالشمس* هفدهم شوّال است (جزايرى، همانجا). افزون براين، واقعۀ تخريب قبور بقيع، كه به يوم الهَدم معروف است، در ۸ شوّال ۱۳۴۴/ ۳۱ فروردين ۱۳۰۵ رخ داده است (← «هشتم شوال المكرم : يوم الهدم»، ص ۵۴ـ۵۵). اگرچه براساس شواهد بسيار، مباهله (نفرين كردن يكديگر و درخواست نزول عذاب بر گروه باطل) مسيحيان نَجران با پيامبر اسلام در ۲۴ ذيحجه (← ذيحجه*، بخش ۲: مباحث قرآنى و حديثى و فقهى) بوده است، ابوريحان بيرونى (همانجا) و گرديزى (همانجا)، روز مباهله* را چهارم شوّال دانسته اند. به نوشتۀ جزايرى (همانجا)، ايام العجوز نيز در ماه شوّال است، اما چنين مطلبى در ديگر منابع نيامده است (← بردالعجوز*). بنابر الفوايدالغرر (گ ۸۳پ)، روز دوم ماه شوّال روز نحسى است. براى اين ماه مواردى در احكام نجوم ذكر شده است؛ چند بازار در دورۀ جاهليت در اين ماه برپا مى شد (← حسن بن بهلول، ص ۲۳۱ـ۲۳۲).
بسيارى از مفسران قرآن در تفسير آيۀ ۱۹۷ سورۀ بقره، كه به «اَشهَرٌ مَعلوماتٌ» اشاره مى كند، ماههاى شوّال، ذيقعده و ده روز از ماه ذيحجه را زمان دقيق و اصلى برپايى مناسك حج دانسته اند (← ابن قُتَيبه، ص ۷۲؛ طبرى، ج ۴، ص ۱۱۴ـ۱۲۱؛ بيهقى، ص ۸۸؛ طوسى، ج ۲، ص ۱۶۲ـ۱۶۳) كه اين موضوع نيز به چگونگى محاسبۀ زمان اصلى مناسك حج براساس نسىء، در سالهاى نزديك به ظهور اسلام بازمى گردد. همچنين، شش روز روزه دارى در ماه شوّال، بلافاصله بعد از عيد فطر، مورد توجه برخى فقها بوده است (← بيهقى، ص ۸۷ـ۸۸؛ مجلسى، ج ۹۳، ص ۲۶۱؛ نورى، ج ۷، ص ۵۰۷ـ۵۰۹؛ براى گزارش تفصيلى درباره اين روزه ها و بحثهاى احاديث تأييدكننده آن ← ابن قُطلوبُغا، ص ۳۳ـ۵۱). براساس برخى روايات، ازدواج كردن در ماه شوّال كراهت داشته است (← كلينى، ج ۵، ص ۵۶۳؛ قلقشندى، ج ۲، ص ۳۷۶؛ طريحى؛ جزايرى، همانجاها؛ مجلسى، ج ۲۲، ص ۲۴۴؛ براى احاديثى درباره كراهت نداشتن ازدواج در ماه شوّال ← حرّعاملى، ج ۲، ص ۲۳۹ـ۲۴۰). ناظر به قرارگرفتن عيد فطر در ابتداى اين ماه و دعاهاى خاصى كه براى ورود به اين ماه درنظر گرفته شده، اين ماه تكريم شده است (براى متن ادعيه ماه شوّال ← ابن طاووس، ج ۲، ص ۱۶؛ براى گزارش تفصيلى نمازها و ادعيه ماه شوّال ← كفعمى، ص ۳۲۹ـ۳۳۷).
در ادب فارسى نيز به ماه شوّال اشاره شده است؛ ازجمله قرارگرفتن عيد فطر در روز نخست اين ماه (← اميرمعزّى، ص ۴۴۲، بيت ۱۰۴۰۴، ص ۴۴۴، بيت ۱۰۴۴۷؛ سيف فرغانى، ج ۲، ص ۲۰۹، بيت ۹؛ وحشى بافقى، ص۴۹۰، بيت ۵)، خوش يمن بودن غُرۀ شوّال، برعكس سَلخ صفر (وحشى بافقى، ص ۴۹۱، بيت ۸) و تازه شدن دين مردم در ماه شوّال (عنصرى، ص ۱۷۹، بيت ۵؛ براى نمونه هاى ديگر در ادب فارسى ← فرخى سيستانى، ص ۳۷، بيت ۷۳۷، ص۱۵۰، بيت ۲۹۸۱، ص ۲۲۱، بيت ۴۴۰۸؛ اوحدى، ص۹۰، بيت ۱۸۶۰).
منابع : ابن طاووس، اقبال الاعمال، چاپ جواد قيومى اصفهانى، قم ۱۴۱۴ـ۱۴۱۵؛ ابن قُتَيبه، تفسير غريب القرآن، شرح و مراجعة ابراهيم محمدرمضان، بيروت ۱۴۱۱/۱۹۹۱؛ ابن قُطلوبُغا، تحريرالاقوال فى صوم الستّ من شوال، چاپ عبدالستار ابوغده، بيروت ۱۴۲۲/۲۰۰۱؛ ابن منظور؛ ابوريحان بيرونى، الآثار الباقية عن القرون الخالية، چاپ ادوارد زاخاو، لايپزيگ ۱۹۲۳؛ همو، كتاب التفهيم لاوائل صناعة التنجيم، چاپ جلال الدين همائى، تهران ۱۳۶۲ش؛ همو، كتاب القانون المسعودى، حيدرآباد، دكن ۱۳۷۳ـ۱۳۷۵/ ۱۹۵۴ـ۱۹۵۶؛ محمدبن عبدالملك اميرمعزّى، ديوان، چاپ عباس اقبال آشتيانى، تهران ۱۳۱۸ش؛ ركن الدين اوحدى، كليات اوحدى اصفهانى، معروف به مراغى، چاپ سعيد نفيسى، تهران ۱۳۴۰ش؛ محمدبن جابر بَتّانى، كتاب الزيج الصابى، اعتنى بطبعه و تصحيحه و ترجمه الى اللغة اللاتينية و علّق حواشيه كارلو آلفونسو نالينو، رم ۱۸۹۹ـ۱۹۰۷، چاپ افست هيلدسهايم ۱۹۷۷؛ احمدبن حسين بيهقى، كتاب فضائل الاوقات، چاپ خلاف محمود عبدالسميع، بيروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷؛ تقويم فارسى سنه ۱۲۷۱ هجرى شمسى مطابق بيستم شعبان سال ۱۳۰۹ هجرى قمرى، استخراج محمود منجم باشى، چاپ سنگى تهران ] ۱۳۰۸[؛ نعمت اللّه بن عبداللّه جزايرى، الانوار النعمانية، بيروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴؛ جوادعلى، المفصل فى تاريخ العرب قبل الاسلام، بغداد ۱۴۱۳/۱۹۹۳؛ حرّعاملى؛ حسن بن بهلول، كتاب الدلائل، چاپ عكسى از نسخه خطى كتابخانه سليمانيه استانبول، مجموعه حكيم اوغلى، ش ۵۷۲، فرانكفورت ۱۴۰۵/۱۹۸۵؛ سالنماى فارسى بارس ئيل سنه ۱۳۷۷، نوروز، روز شنبه بيست ودوم ماه ذيقعدة الحرام سنه ۱۴۱۸، استخراج عباس مصباح زاده، تهران ]۱۳۷۶ش[؛ محمد سيف فرغانى، ديوان، چاپ ذبيح اللّه صفا، تهران ۱۳۴۱ـ۱۳۴۴ش؛ طبرى، جامع؛ فخرالدين بن محمد طُرَيْحى، مجمع البحرين، چاپ احمد حسينى، تهران ۱۳۶۲ش؛ طوسى؛ عرفان محمد حمّور، مواسم العرب: المواسم الثقافية و التجارية و الدينية و الطبيعية، بيروت ۱۴۲۷/۲۰۰۶؛ حسن بن احمد عنصرى، ديوان، چاپ محمد دبيرسياقى، تهران ۱۳۶۳ش؛ محمدبن عبدالواحد غلام ثعلب، كتاب يوم و ليلة فى اللغة و الغريب، چاپ محمد جبار معيبد، در مجلة معهد المخطوطات العربية، ج ۲۴، ش ۲ (ذيحجه ۱۳۹۸)؛ على بن جولوغ فرخى سيستانى، ديوان، چاپ محمد دبيرسياقى، تهران ۱۳۷۱ش؛ الفوايد الغرر و الفرايد الدرر، از مؤلفى ناشناس، نسخه خطى كتابخانه ملى جمهورى اسلامى ايران، ش ۶۶۷۴؛ قَلقَشَندى؛ ابراهيم بن على كفعمى، البلد الامين و الدرع الحصين، چاپ علاءالدين اعلمى، بيروت ۱۴۱۸/۱۹۹۷؛ كلينى (بيروت)؛ عبدالحى بن ضحاك گرديزى، زين الاخبار، چاپ عبدالحى حبيبى، چاپ افست تهران ۱۳۴۷ش؛ مظفربن محمدقاسم گنابادى، شرح بيست باب ملامظفر (درباره رساله بيست باب در معرفت تقويم اثر عبدالعلى بن محمد بيرجندى)، چاپ سنگى ]بى جا[ ۱۲۷۶؛ مجلسى؛ مسعودى، مروج (بيروت)؛ حسين بن محمدتقى نورى، مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل، قم ۱۴۰۷ـ۱۴۰۸؛ كمال الدين وحشى بافقى، ديوان، چاپ حسين آذران (نخعى)، تهران ۱۳۸۰ش؛ «هشتم شوال المكرم : يوم الهدم»، مبلغان، ش ۲۲۸ (خرداد و تير ۱۳۹۷).
/ فريد قاسملو /