رهنما، غلامحسین

رهنما، غلامحسين، از رجال علمى و فرهنگى معاصر. ميرزاغلامحسين رياضى معروف به رهنما، در 15 ذيحجه 1300 (1262ش) در شيراز به دنيا آمد. پدرش ميرزاعلى محمد، مشهور به ملاباشى و منشى باشى، منشى سلطان حسين ميرزا جلال الدوله، حاكم فارس، بود ( ← دانشگاه تهران، دانشكده فنى، بايگانى راكد، پرونده استخدامى «غلامحسين رهنما»، ورقه خدمت؛ فسائى، ج 2، ص 981؛ اعتمادالسلطنه، ج 3، ص 2141). برادرش عبدالرحيم خان نشريه رهنما را در شيراز منتشر مى كرد و به اين نام نيز معروف شده بود، ازاين رو خانواده اش نام خانوادگى رهنما را برگزيدند (بامداد، ج 6، ص 173، پانويس 3). غلامحسين تحصيلات مقدماتى را در شيراز نزد پدرش گذراند، به همراه وى به تهران رفت و دوره متوسطه را در مدرسه علميه در رشته رياضى و طبيعى به پايان برد ( ← دانشگاه تهران، دانشكده فنى، همان پرونده). او نزد عبدالغفار نجم الملك اصفهانى رياضى و هيئت خواند و در كلاسهاى درس على اصغر مؤدب نفيسى فيزيك را تكميل كرد (نفيسى، ص140ـ141؛ قزوينى، ص 21). رهنما در 1320 (1281ش) در وزارت معارف و اوقاف و صنايع مستظرفه (وزارت آموزش و پرورش كنونى) استخدام شد و به تدريس پرداخت ( ← دانشگاه تهران، دانشكده فنى، همان پرونده؛ قزوينى، همانجا). او در مدرسه علميه با معلمان خود از جمله محمدعلى فروغى* همكار شد ( ← فروغى، ص 88). بسيارى از مشاهير علمى و ادبى همچون سعيد نفيسى، عباس اقبال، حسين گل گلاب، محسن هشترودى، احمد بيرشك و اسداللّه آل بويه از شاگردان رهنما بودند ( ← نفيسى، ص 347؛ علائى، ص 16؛ زندگى نامه و خدمات علمى... اسداللّه آل بويه، ص 105؛ سپهرم، ص 394). محمد مصدق (متوفى 1345ش) نيز از شاگردان خصوصى او بود ( ← مصدق، ص 54؛ قزوينى، همانجا). رهنما در 1303ش عضو انجمنى شد كه در وزارت جنگ و معارف تأسيس گرديد، و به همراه يحيى دولت آبادى*، عيسى صديق اعلم* و غلامرضا رشيد ياسمى* به وضع واژه ها و اصطلاحهاى نظامى پرداختند ( ← بدره اى، ص 9). به گفته بامداد (ج 6، ص 173) رهنما در 1305ش/ 1926 به عضويت دائم مجمع نجومى فرهنگستان علوم[1] فرانسه پذيرفته شد، اما در ساير منابع به آن اشاره نشده است؛ ازاين رو جاى تأمل دارد. رهنما به پاس خدمات و مراتب لياقت، نشان نقره علمى درجه سوم و چندى بعد نشان طلاى علمى درجه سوم را دريافت كرد ( ← دانشگاه تهران، اداره كارگزينى، پرونده استخدامى «غلامحسين رهنما»، نامه شماره 12257). او افزون بر تدريس، عضو هيئت دولت بود و با تشكيلات فرهنگى و آموزشى همكارى مى كرد، ازجمله عضو شوراى عالى معارف بود و تصدى وزارت معارف در هيئت دولت سوم مهدى قلى هدايت (1310ـ1312ش) را به عهده داشت (يغمايى، ص 382؛ ضرغام بروجنى، ص 186). رهنما همچنين از كسانى بود كه لايحه قانون تأسيس دانشگاه تهران را تهيه كرد و در تجديد نظر و تدوين كتابهاى درسى مدارس با محمدعلى فروغى، عيسى صديق اعلم و على اكبر سياسى* به همكارى پرداخت (سياسى، ج 1، ص 104، 109). او ضمن مسئوليتهايى كه در حوزه فرهنگ داشت، در آبان 1314 از رساله دكترى اش در رشته علوم، با عنوان «نسبت محيط به قطر»، در دانشگاه تهران دفاع كرد ( ← دانشگاه تهران، اداره كارگزينى، همان پرونده، رونوشت گواهينامه دكترى غلامحسين رهنما). رهنما افزون بر تدريس در دانشگاه تهران، به رياست دانشكده فنى آن دانشگاه منصوب شد ( ← وزارت معارف و اوقاف و صنايع مستظرفه، پرونده استخدامى «غلامحسين رهنما»، ابلاغ مورخ 13 بهمن 1324). او در 1314ش، عضو پيوسته فرهنگستان ايران شد و در «كميسيون فرهنگ فارسى و واژه گزينى و گردآورى واژه» به فعاليت پرداخت. او همچنين رياست كميسيون لغت و كميسيون اصطلاحات علمى فرهنگستان را به عهده گرفت ( ← بدره اى، ص 22ـ23، 28ـ29). احمد آرام، از شاگردان رهنما، او را نخستين ويراستار ايرانى به مفهوم كنونى آن و فردى صاحب انديشه در زبان فارسى دانسته است. به گفته او، رهنما نخستين كسى است كه در انديشه استفاده از واژه هاى فارسى به جاى واژه هاى بيگانه بود ( ← ص 275ـ276). در 1317ش در سازمان پرورش افكار، رياست كميسيون كتابهاى درسى به رهنما محول شد ( ← دربيكى، ص130، 165). رهنما در 1324ش معاون دانشگاه تهران شد و با حفظ اين سمت و نيز مسئوليت رياست دانشكده فنى، در همان سال در دولتهاى ابراهيم حكيمى و محسن صدر تصدى وزارت فرهنگ را به عهده گرفت ( ← دانشگاه تهران، اداره كارگزينى، همان پرونده، نامه شماره 257،12؛ سياسى، ج 1، ص 128؛ ضرغام بروجنى، ص 264ـ267). به گفته نفيسى (ص 713) رهنما به سبب روحيه محافظه كارانه اش در منصب وزارت فرهنگ كارآمد نشد و از عهده رفع نقايص برنيامد. رهنما معلمى دقيق و پرحوصله بود، مصطلحات علوم زمان را مى دانست و اصطلاحات رياضى را به همان نحو كه آموخته بود، در تدريس و تأليف به كار مى برد (همان، ص 712؛ قزوينى، ص 21ـ22). او طبع شاعرى نيز داشت و گاهى به تفنن شعر مى سرود (يغمايى، همانجا). رهنما، زبان فارسى، عربى و فرانسه را به خوبى مى دانست و با زبان آلمانى نيز آشنايى داشت ( ← دانشگاه تهران، دانشكده فنى، همان پرونده، ورقه خدمت). او در نشر مجله فروغ تربيت، كه ناشرش ابوالحسن فروغى* (متوفى 1338) بود، همكارى مى كرد. مقالات وى در شماره هاى مختلف مجله به چاپ رسيده است (براى نمونه  ← «ادله حركت زمين»، سال 1، ش 3، خرداد 1300، ص 5ـ10؛ «توجه تازه بخطاى باصره»، ص 16؛ «غزل توحيد»، سال 1، ش 4، تير 1300، ص 26ـ27). رهنما همچنين در حوزه علوم رياضى آثارى از خود به جا گذاشته است (براى آگاهى از عناوين اين آثار  ← مشار، ج 4، ص 673ـ674). رهنما در ارديبهشت 1325 براثر سكته قلبى درگذشت و در شهر رى در جوار مرقد حضرت عبدالعظيم به خاك سپرده شد (قزوينى، ص 22).

منابع : علاوه بر اسناد مذكور در متن موجود در اداره كارگزينى و دانشكده فنى دانشگاه تهران؛ احمد آرام، گوهر عمر: گفت وگوى پيروز سيار با استاد احمد آرام، تهران 1381ش؛ محمدحسن بن على اعتمادالسلطنه، تاريخ منتظم ناصرى، چاپ محمداسماعيل رضوانى، تهران 1363ـ 1367ش؛ مهدى بامداد، شرح حال رجال ايران در قرن 12 و 13 و 14 هجرى، تهران 1357ش؛ فريدون بدره اى، گزارشى درباره فرهنگستان ايران، ]تهران[ 1355ش؛ بابك دربيكى، سازمان پرورش افكار، تهران 1382ش؛ زندگى نامه و خدمات علمى و فرهنگى مرحوم دكتر اسداللّه آل بويه، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگى، 1381ش؛ اميرمسعود سپهرم، تاريخ برگزيدگان و عده اى از مشاهير ايران و عرب، تهران 1341ش؛ على اكبر سياسى، گزارش يك زندگى، ج1، تهران 1386ش؛ جمشيد ضرغام بروجنى، دولتهاى عصر مشروطيت، تهران ]1350ش[؛ محمدابراهيم علائى، «گاهشمار زندگى پروفسور محسن هشترودى»، در زندگينامه و خدمات علمى و فرهنگى پروفسور محسن هشترودى، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگى، 1380ش؛ محمدعلى فروغى، يادداشتهاى روزانه از محمدعلى فروغى : 26 شوال 1321ـ 28 ربيع الاول 1322 قمرى، چاپ ايرج افشار، تهران 1388ش؛ حسن بن حسن فسائى، فارسنامه ناصرى، چاپ منصور رستگارفسائى، تهران 1367ش؛ محمد قزوينى، «وفيات معاصرين»، يادگار، سال 3، ش10 (خرداد 1326)؛ خانبابا مشار، مؤلفين كتب چاپى فارسى و عربى، تهران 1340ـ1344ش؛ محمد مصدق، خاطرات و تألمات دكتر محمد مصدق، به كوشش ايرج افشار، تهران 1365ش؛ سعيد نفيسى، به روايت سعيد نفيسى: خاطرات سياسى، ادبى، جوانى، چاپ عليرضا اعتصام، تهران 1381ش؛ اقبال يغمايى، وزيران علوم و معارف و فرهنگ ايران، تهران 1375ش.

/ شهلا طهماسبى /