الرسالة، كهن ترين اثر نسبتآ جامع در اصول فقه، تأليف محمدبن ادريس شافعى* رئيس مذهب شافعى. مؤلف مطالب اين كتاب را دو بار تحرير كرده و دو نگارش مختلف از الرسالة وجود داشته است. شافعى نگارش نخست آن را، كه گاهى از آن به الرسالة القديمة تعبير شده است (← نَوَوى، ج ۱، ص ۱۱؛ شافعى، مقدمه احمد محمد شاكر، ص ۱۰)، در پاسخ به درخواست عبدالرحمان بن مهدى*، فقيه و محدث بصرى، براى تأليف كتابى درباره معانىِ قرآن، فنون اخبار، حجّيت اجماع و بيان ناسخ و منسوخ و به احتمال قوى در بغداد به انجام رساند (← خطيب بغدادى، ج ۲، ص ۴۰۴؛ فخر رازى، ص ۱۵۷؛ قس شافعى، همان مقدمه، ص ۱۰ـ۱۱ كه محل نگارش كتاب را مكه دانسته است). اين كتاب را حارث بن سُرَيج*، شاگرد شافعى، براى عبدالرحمان برد و ازاين رو، نقّال لقب يافت؛ و اين اثر نيز به سبب اينكه براى عبدالرحمان فرستاده شد، الرسالة نام گرفت. اين تحرير از الرسالة كه شافعى خود آن را الحُجّة ناميده بود، امروزه موجود نيست. شافعى پس از ورود به مصر در ۱۹۹ يا ۲۰۰، دوباره الرسالة را نگاشت. اين نسخه امروزه دردسترس است (← حاكم نيشابورى، ص ۲۲۹؛ بيهقى، ج ۱، ص ۲۳۱، ۲۳۴، ۲۳۸؛ ابن عبدالبَرّ، ص ۱۲۳؛ فخر رازى، همانجا). از ربيع بن سليمان مرادى*، از شاگردان شافعى و راوى اين كتاب كه آن را الرسالة المصرية ناميده، نقل شده كه وى بيش از سى بار الرسالة را براى شافعى خوانده و هر بار شافعى اشتباهات آن را تصحيح كرده است. از تعابير كتاب چنين برمى آيد كه شافعى الفاظ آن را، ظاهرآ از حفظ، بر ربيع بن سليمان املا مى كرده است. همچنين نقل شده كه اسماعيل بن يحيى مُزَنى، يكى ديگر از شاگردان شافعى، الرسالة را هشتاد بار در حضور شافعى خوانده و او هربار اشتباهاتى را اصلاح كرده است. اشارات متعدد شافعى در اين كتاب به ساير آثارش، از جمله كتاب الامّ، نشان مى دهد كه تأليف الرسالة پس از آنها صورت گرفته است (← شافعى، ص ۱۱۴، ۴۳۱، مقدمه احمد محمد شاكر، ص ۱۱ـ۱۲؛ بيهقى، ج ۲، ص ۳۶؛ ابن عابدين، ج ۱، ص ۲۷). قرآن و چگونگى «بيان» بودنِ آن، سنّت و جايگاه آن نسبت به قرآن، ناسخ و منسوخ، «عِلَل» و اختلافات در احاديث، علم، خبر واحد، اجماع، قياس و اجتهاد، استحسان و اختلاف اهل علم از مباحث اصلى الرسالةاند. الرسالة با خطبه اى مشتمل بر حمد و ثناى خداوند و درود بر پيامبر صلى اللّه عليه وآله وسلم و نكاتى درباره اهميت و نقش قرآن در راهنمايى و هدايت مردم (براى نمونه ← ابراهيم: ۱؛ نحل: ۴۴؛ شورى: ۵۲) و لزوم تمسك و مراجعه به قرآن در زمينه فراگيرى و استنباط احكام آغاز مى شود. شافعى با استناد به اين آيات يادآور شده كه در قرآن براى هر واقعه اى كه براى دين داران پيش آيد، دليل و راهكارى عرضه شده است. ازاين رو، لازم است طالبان علم به فراگيرى علوم قرآن روى آورند. نخستين باب الرسالة درباره كيفيت «بيان» كتاب خداست. به نظر شافعى (ص ۲۱)، «بيان» عنوان جامعى است كه اصل واحد و شاخه هاى فراوان دارد. او (ص ۲۱ـ۲۲) «بيان» را چهارگونه شمرده است: ۱) نصوص قرآنى ازجمله واجبات و فرايض اصلى مانند نماز و زكات و حج؛ ۲)آنچه اصل وجوبش در قرآن بيان شده و تبيين جزئيات آن به رسول خدا واگذار شده است؛ ۳) سنّت نبوى شامل احكامى كه در قرآن نصّى درباره آن وجود ندارد، اما عمل به آن، براساس فرمان قرآن به اطاعت از رسول خدا، واجب است؛ ۴) آنچه خداوند اجتهاد در طلب آن را بر مردم فرض كرده است. شافعى در چند باب شواهد و مصاديقى براى انواع «بيان» ذكر كرده است. شافعى ضمن مخالفت با نظر كسانى كه به وجود واژگان غيرعربى در قرآن قائل اند، بر اهميت عربى بودن زبان قرآن در فهم آن توجه داده و تأكيد كرده است كه قرآن همان گونه فهميده مى شود كه مردم عرب سخن عربى را مى فهمند (← ص ۴۱ـ ۵۰). بر اين اساس، ويژگيهاى زبان عربى درباره كلام خدا نيز صادق است كه مهم ترين آنها، موضوع عام و خاص است. ازاين رو، شافعى نخست به موضوع عام و خاص* و تخصيص آيات قرآن با يكديگر و نيز با سنّت پيامبراكرم پرداخته است (← ص ۵۳ـ۷۳) و سپس ضرورت پيروى از پيامبر (سنّت) برپايه آيات قرآن و حجت بودن گونه هاى مختلف سنّت، چه سنّت ناظر به نصّ كتاب چه غير ناظر به آن، را اثبات كرده است (← ص ۷۳ـ۱۰۵). نَسخ يكى ديگر از مباحث الرسالة است. به نظر شافعى، قرآن تنها با قرآن نسخ مى شود و سنّت نمى تواند ناسخ قرآن باشد بلكه فقط شارح و مفسر آن است. سنّت هم فقط با سنّت نسخ مى شود. او مصاديقى از نسخ آيات با آيات و نسخ سنّت با سنّت را ذكر كرده است (← ص ۱۰۶ـ۱۴۶)، سپس به تفصيل، فرايضى را كه در قرآن و در سيره نبوى آمده و نيز فرايضى كه در آنها سنّت نبوى، احكام قرآن را تخصيص زده، ذكر كرده است (← ص۱۴۷ـ ۲۱۰). او در مبحث «علل در احاديث» به وجوه گوناگون اختلافات در دلالت احاديث بر احكام پرداخته و شيوه هاى رفع آن را با استفاده از شواهد گوناگون بيان كرده است (← ص ۲۱۰ـ۳۵۷). موضوع ديگرى كه شافعى مفصّل درباره آن بحث كرده، اثبات حُجيّت خبر واحد* (يا به تعبير او، خبرالخاصّه) است. او پذيرش خبر واحد را منوط به چند شرط دانسته است، ازجمله اينكه ناقلِ خبر، ثقه و مورد اعتماد در دين و برخوردار از قوه حفظ و راستگو باشد و احاديث را با همان الفاظ مسموعِ خود نقل كند (← ص ۳۶۹ـ۴۰۱). او (ص ۴۰۱، ۴۷۱) براى اثبات حُجيّت خبر واحد به نصّ برخى احاديث و نيز مدلول التزامى برخى احاديث يا سيره نبوى و عمل صحابه استناد كرده است (براى تفصيل ← خبر واحد*). شافعى در باب مربوط به اجماع، حجيّت آن را به عنوان يكى از منابع احكام پذيرفته است (← ص ۴۷۱ـ۴۷۶). او در مبحثى ديگر تصريح كرده كه قياس با اجتهاد هم معناست و نمونه هايى از قياس در قرآن و حديث را ذكر كرده است (← ص ۴۷۶ـ۵۰۳)، اما برخلاف بسيارى از عالمان اهل سنّت، استحسان را دليل شرعى ندانسته و آن را مردود شمرده است (← ص ۵۰۳ـ۵۰۷). در مبحث اختلاف (ص ۵۶۰ـ۵۹۶)، او به اين موضوع پرداخته كه در چه مواردى اختلاف نظرداشتن روا و در چه مواردى نارواست. به نظر او، اختلاف درباره آنچه در قرآن و سنّت به آنها تصريح شده است، جايز نيست، اما اختلاف بر سر احكام تأويل پذير يا آنچه از راه قياس يا اجتهاد به دست آمده، جايز است. او مصاديقى براى اين دسته دوم از احكام آورده است، ازجمله: قبله، گواهى دادن، مدت عِدّه زن، رؤيت هلال، و برخى مسائل ارث. واپسين مبحث الرسالة حجيّت قول صحابى است كه شافعى آن را درصورتى مى پذيرد كه موافق كتاب، سنّت يا اجماع باشد يا در مقام اجتهاد، صحت آن اثبات شده باشد (ص ۵۹۶ـ۵۹۸). شافعى در الرسالة در طرح موضوعات اصولى، روشى يكسان و مشخص دارد. او نخست قاعده يا قضيه اى اصولى را مطرح و سپس شواهدى قرآنى و حديثى درباره آن ذكر مى كند و درنهايت با تأكيد بر مناسبت آن قضيه يا قاعده با آن شواهد، برهانى قانع كننده مى آورد (← عبدالوهاب ابراهيم ابوسليمان، ص ۷۶؛ براى فهرست قواعد و مصطلحات اصولى الرسالة ← قلعجى، ص ۲۲۵ـ۲۴۱). از ويژگيهاى الرسالة اين است كه در آن، اقوال و ادلّه كسانى كه شافعى با آنها مُحاجّه كرده، با كلامى شيوا همراه با ذكر جهات قوّت آنها نقل و ادب مناظره و مباحثه علمى در آن كاملا رعايت شده است (← خضرى، ص ۲۲۶ـ ۲۲۷). كتاب نثرى روشن و به دور از پيچيدگى دارد (عبدالوهاب ابراهيم ابوسليمان، همانجا) و توانايى شافعى در بيان بليغ نكته هاى دقيق علمى اعجاب اديبان و عالمانى چون جاحظ (متوفى ۲۵۵ يا ۲۵۶) را به گفته ابن عساكر (ج ۵۱، ص ۳۷۰) برانگيخته است. برخى مؤلفان بر آن اند كه تمسكِ شافعى به قرآن و سنّت نبوى در استنباط، بديع و بى سابقه نبود، اما با توجه به شدت گرفتن اختلافهاى فقهى ميان اهل حديث و اهل رأى در آن دوره، غرض اصلى او وحدت بخشيدن به نظام استنباط فقهى و طرح نظريه اى منسجم بود تا جايگاه هريك از منابع استنباط و مراتب آنها مشخص شود و اختلافها به حداقل برسد (← شاخت[۱] ، ص ۱۲ـ۱۴، ۴۷، ۵۶؛ كولسون[۲] ، ص ۵۵ـ ۵۷؛ عبدالوهاب ابراهيم ابوسليمان، ص ۷۴). شافعى با تأليف الرسالة و پى ريزى بسيارى از قواعد اصولى، معيارها و موازينى براى تشخيص درستى يا نادرستى آراى پيشينيان خود پديد آورد. او بر آن بود كه رعايت كردن اين موازين به مثابه قانونى كلى براى استنباط احكام جديد لازم است. شافعى كوشيد فقه را به دانشى مبتنى بر قواعد و اصولى ثابت، فراتر از مجموعه اى از فتواها، داوريها و راه حلهاى جزئى در مسائل واقعى يا مفروض، مبدل سازد و راه استنباط روشمند را براى فقهاى پس از خود هموار كند (محمد ابوزَهره، ص ۲۷۳؛ كولسون، ص ۶۱؛ نيز ← محمدبن ادريس شافعى*). الرسالة اقبال فراوان يافت و تعدّد سِماعات موجود در نسخه ربيع بن سليمان (← شافعى، ص ۳۳ـ۸۴) رواج بسيار اين اثر را در آن دوره نشان مى دهد. بنابر نقل بعضى منابع، احمدبن حنبل (متوفى ۲۴۱) به الرسالة توجه ويژه داشت و آن را از بهترين كتابهاى شافعى مى دانست (← ابن ابى حاتِم، ص ۶۲ـ۶۳؛ بيهقى، ج ۱، ص ۲۳۴ـ۲۳۵؛ قس ابن ابى يَعلى، ج ۱، ص ۵۷ كه ابن حنبل در پاسخ به سؤال شاگردش، احمدبن محمد مرّوذى، اعتبار كتب شافعى به ويژه الرسالة را نپذيرفته است). اسماعيل بن يحيى مُزَنى*، شاگرد شافعى و مروّج مكتب او، مى گويد در پنجاه سالى كه به خواندن الرسالة مداومت داشته، هربار نكته اى جديد در آن يافته است (← بيهقى، ج ۱، ص ۲۳۵ـ۲۳۶). از ابتداى قرن چهارم به بعد، نخستين شرحها بر الرسالة را محمدبن عبداللّه صيرفى (متوفى ۳۳۰)، حسّان بن محمد نيشابورى (متوفى ۳۴۹)، محمدبن على قفال چاچى* (متوفى ۳۶۵)، محمدبن عبداللّه جوزقى* (متوفى ۳۸۸) و عبداللّه بن يوسف جوينى* (متوفى ۴۳۸) نگاشتند، هرچند ظاهرآ هيچ يك از آنها باقى نمانده است (← حاجى خليفه، ج ۱، ستون ۸۷۳؛ شافعى، همان مقدمه، ص ۱۵). وائل بن حلّاق[۳] (ص ۲۶۰ـ۲۶۱) از نوشته نشدن شرح و تعليقه بر الرسالة به دست معاصران شافعى و نيز فقهاى سده اول پس از وفاتش چنين نتيجه گرفته كه اين كتاب در اصول فقه چندان اقبال نيافته است. ناقدان الرسالة نقاط ضعفى را براى آن برشمرده اند، همچون نپرداختن شافعى به تعريف اصطلاحات، نادربودن مسائل و قواعد اصولى در اين كتاب، نپرداختن به مباحث الفاظ، ضعف اجتهاد، تناقض در آرا و اثبات حجيت خبر واحد با تمسك به خبر واحد (براى تفصيل ← فخر رازى، ص ۱۶۰ـ۱۸۸؛ قلعجى، ص ۲۲۲؛ وائل بن حلّاق، ص ۲۶۲). به نظر مشهور در ميان اهل سنّت، به ويژه شافعيان، الرسالة نخستين كتاب در علم اصول است. حتى كسانى چون فخر رازى (ص ۱۵۶ـ۱۵۷) نسبت شافعى به علم اصول فقه را مانند نسبت ارسطو به علم منطق يا همچون نسبت خليل بن احمد (متوفى ۱۷۰) به علم عَروض، و شافعى را بنيان گذار اصول فقه دانسته اند؛ به نظر آنان هرچند پيش از شافعى هم در باب مسائل اصول فقه آرا و ديدگاههايى جزئى وجود داشت، اما درباره چگونگى كاربرد و ضوابط اساسى و كلى ادله شرعى و كيفيت رفع تعارض ادله و ترجيح ميان آنها قواعدى عام وضع نشده بود. شمارى از مؤلفان معاصر نيز بر اينكه شافعى معمار و بنيان گذار قواعد و اصطلاحات اصول فقه بود، اصرار دارند (براى نمونه ← شاخت، ص ۵۶، ۱۳۶ـ۱۳۷؛ شافعى[۴] ، ترجمه انگليسى، مقدمه خدّورى، ص ۴۱ـ۴۲؛ قلعجى، ص ۲۱۲ـ۲۱۴). بااين همه، درباره اينكه الرسالة نخستين كتاب در علم اصول و شافعى بنيان گذار اصول فقه بوده، مناقشه هايى شده است. مثلا به نوشته فهرست نگاران متقدم شيعه، چون نجاشى و شيخ طوسى، شمارى از اصحاب امام باقر و امام صادق و امامان بعدى عليهم السلام ازجمله هشام بن حكم و يونس بن عبدالرحمان آثارى درباره موضوعاتى اصولى چون تعارض احاديث، علل حديث و الفاظ نگاشته بودند (نجاشى، ص ۳۲۷، ۴۲۷؛ طوسى، ص ۶۳، ۲۵۹، ۲۶۶) و به علاوه، ريشه هاى اصول فقه را بايد در احاديث ناظر به قواعد و ضوابط اصولى كه از آن امامان نقل شده اند، جستجو كرد. بسيارى از مؤلفان اهل سنّت نيز اين قول را كه شافعى اصول فقه را بنيان نهاد، نپذيرفته اند: برخى واصل بن عطاء* (مؤسس فرقه معتزله، متوفى ۱۳۰)، و حنفيان ابوحنيفه* و شاگردانش را بانى علم اصول شمرده اند (ابوهلال عسكرى، ص ۲۵۵؛ سرخسى، ج ۱، ص ۱۰؛ ابن قُطلوبُغا، ص ۸۱؛ صدر، ص ۹۵). افزون براينها، به نظر برخى صرفآ بدين استناد كه كهن ترين اثر موجود كه به برخى مسائل اصول فقه پرداخته الرسالة است، شافعى را نمى توان مؤسس علم اصول خواند و برخى شواهد تاريخى نيز اين مدعا را رد مى كند، ازجمله آنكه نخستين آثار اصولى، به معناى علمى آن، در قرن چهارم با عنوان «اصول فقه» يا «الجامع فى اصول الفقه» و مانند اينها تأليف شده اند و ساختار اين علم در آن سده شكل گرفته است. به علاوه، الرسالة مشتمل بر همه مباحث علم اصول نيست، بلكه صرفآ متضمن مباحثى است درباره حديث ازجمله شارح قرآن بودن آن، ضرورت تبعيت از سنّت و چگونگى رابطه اجتهاد يا عقل با حديث كه غرض از طرح آنها برقرارى نوعى مصالحه ميان اهل راى و اهل حديث بوده نه ايجاد علمى جديد (← وائل بن حلّاق، ص ۲۵۸ـ۲۵۹). بااين همه، نمى توان منكر آن شد كه الرسالة نخستين كتاب اصولىِ دردسترس است كه بخش مهمى از مباحث علم اصول فقه را دربردارد (نيز ← اصول فقه*، علم). الرسالة بارها منتشر شده و آخرين چاپ آن به اهتمام احمد محمد شاكر با تصحيحى دقيق در قاهره (۱۴۲۶) صورت گرفته است (براى چاپ قبلى ← شافعى، همان مقدمه، ص ۱۵ـ ۱۶). اين چاپ مبتنى بر نسخه ربيع بن سليمان است كه به ادعاى مُصحّح، به خط خود ربيع بوده است (براى مستندات ← همان مقدمه، ص ۱۷ـ۲۳؛ نيز براى اختلاف نسخ مذكور و اختلاف نظر شاكر و موريتس[۵] درباره تاريخ نگارش نسخه خطى يادشده ← شافعى، ترجمه انگليسى، همان مقدمه، ص ۴۸ـ۵۱). همچنين توقيعى از ربيع به تاريخ ذيقعده ۲۶۵ مبنى بر اجازه استنساخ آن در آخر نسخه مندرج است (← شافعى، ص ۶۰۱). مجيد خدّورى الرسالة را به انگليسى ترجمه و با مقدمه اى مفصّل اولين بار باعنوان >فقه اسلامى: رساله شافعى<[۶] در بالتيمور[۷] در ۱۹۶۱ (۱۳۴۰ش) منتشر كرده است.
منابع: ابن ابى حاتِم، آداب الشافعى و مناقبه، چاپ عبدالغنى عبدالخالق، قاهره ۱۴۱۳/۱۹۹۳؛ ابن ابى يَعلى، طبقات الحنابلة، بيروت : دارالمعرفة، ]بى تا.[؛ ابن عابدين، حاشية ردّالمحتار على الدرّ المختار : شرح تنويرالابصار، چاپ افست بيروت ۱۳۹۹/۱۹۷۹؛ ابن عبدالبَرّ، الانتقاء فى فضائل الائمة الثلاثة الفقهاء: مالك بن انس الاصبحى المدنى و محمدبن ادريس الشافعى المطلبى و ابى حنيفة النعمان بن ثابت الكوفى، چاپ عبدالفتاح ابوغُدّه، حلب ۱۴۱۷/۱۹۹۷؛ ابن عساكر؛ ابن قُطلوبُغا، تاج التراجم فى الطبقات الحنفية، چاپ افست بغداد ۱۹۶۲؛ ابوهلال عسكرى، الاوائل، چاپ عبدالرزاق غالب مهدى، بيروت ۱۴۱۷/۱۹۹۷؛ احمدبن حسين بيهقى، مناقب الشافعى، چاپ احمد صقر، قاهره ۱۹۷۱؛ حاجى خليفه؛ محمدبن عبداللّه حاكم نيشابورى، كتاب معرفة علوم الحديث، چاپ سيدمعظم حسين، بيروت ۱۴۰۰/۱۹۸۰؛ محمد خضرى، تاريخ التشريع الاسلامى، ]قاهره [۱۳۷۳/۱۹۵۴؛ خطيب بغدادى؛ محمدبن احمد سرخسى، اصول السرخسى، چاپ ابوالوفا افغانى، حيدرآباد، دكن ?] ۱۳۷۲[، چاپ افست بيروت ]بى تا.[؛ محمدبن ادريس شافعى، الرسالة، چاپ احمد محمد شاكر، قاهره ۱۴۲۶/۲۰۰۵؛ حسن صدر، الشيعة و فنون الاسلام، صيدا ۱۳۳۱، چاپ افست تهران ]بى تا.[؛ محمدحسن طوسى، الفهرست، چاپ جواد قيومى اصفهانى، قم ۱۴۱۷؛ عبدالوهاب ابراهيم ابوسليمان، الفكرالاصولى: دراسة تحليلية نقدية، جده ۱۴۰۳/۱۹۸۳؛ محمدبن عمر فخر رازى، مناقب الامام الشافعى، چاپ احمد حجازى سقّا، قاهره ۱۴۰۶/۱۹۸۶؛ محمد رواس قلعجى، «تأسيس الشافعى علم اصول الفقه»، در الامام الشافعى: فقيهآ و مجتهدآ، مراجعة محمد توفيق ابوعلى و روحى طعمه، بيروت: دارالتقريب بين المذاهب الاسلامية، ۱۴۲۸/۲۰۰۷؛ محمد ابوزَهره، محاضرات فى تاريخ المذاهب الفقهية، ]قاهره [۱۹۶۲؛
نجاشى؛ يحيى بن شرف نَوَوى، المجموع: شرح المُهَذّب، بيروت: دارالفكر، ]بى تا.[؛
Noel James Coulson, A history of Islamic law, Edinburgh 1971; Joseph Schacht, The origins of Muhammadan jurisprudence, Oxford 1967; Muhammad b. Idr¦âs Sh¦afiܦâ, A l-Ima¦ m Muh¤ ammad ibn Idris al-sha¦ fiÜi’s A l-Risa¦ la f¦i u¤su¦ l al-figh:treatise on the foundations of Islamic jurisprudence, translated with an introduction, notes, and appendices by Majid Khadduri, Cambridge 1997; Wael b. Hallaq, "Was al-ShafiÜi the master architect of Islamic jurisprudence?", in The Formation of Islamic law, ed. Wael b. Hallaq, Aldershot, Engl.: Ashgate, 2004.
/ اسماعيل باغستانى /
[1] thcahcS . [2] nosluoC . [3] qallaH .b leaW . [4] ahS .¦ifـ¦â [5] ztiroM .B . [6] .ahS :ecnedurpsiruj cimalsI¦ifـi¦asiR s'¦al [7] eromitlaB .