پاپوس اسکندرانی ، ریاضیدان و اخترشناس یونانی قرن چهارم میلادی، اهل اسکندریه. آرای او نزد دانشمندان دورة اسلامی شناخته شده بوده و برخی آثارش نیز به عربی برگردانده شده است. از زندگی او اطلاع زیادی در دست نیست. از معدود آگاهیهای ما دربارة او این است که سالهای نخست زندگیش در زمان پادشاهی دیوکلتیانوس (دیوکلسین ) امپراتور روم (متوفی 313 میلادی) گذشته است ( زندگینامة علمی دانشوران ، ترجمة فارسی، ج3، ص 369). نام وی در منابع دورة اسلامی به‌صورت بَبُس با صورتهای تحریف شدة بلس‌الرومی، بنس، پلس ] یونانی [ ، بولس و قوقس آمده است. علاوه بر ریاضی و نجوم، او در جغرافیا و موسیقی نیز آثاری داشته است (سلان، ص 431؛ خازنی، ص 28؛ ابن‌ندیم، ص 543؛ دانش‌پژوه، 1355ش، ص 34؛ قفطی، ص 139).در نوشته‌های پاپوس، آرای دانشمندان مختلفی بررسی شده و بسیاری از اطلاعات ما دربارة دانشمندان پیش از او، همچون اقلیدس * ، اریستارخوس و اروکینوس (که هیچ آگاهی دیگری درباره‌اش نداریم) از طریق آثار او برجای مانده است. براساس نوشته‌های پاپوس است که امروزه می‌دانیم اقلیدس کتابی به نام ) پوریسم‌ها ( داشته که به‌دست ما نرسیده است (دربارة موضوع این کتاب Ä زندگینامة علمی دانشوران ، ترجمة فارسی، ج2، ص 15ـ16). مهمترین آرای به‌جا مانده از پاپوس در کتاب اصلی او موسوم به ) مجموعه ( ( Ä ادامة مقاله) گرد آمده است. او در بخشهای مختلف این اثر عملاً به‌تمامی عرصه‌های ریاضیات یونان پرداخته است (همان، ج3، ص370). آرای پاپوس بر بسیاری از دانشمندان پس از او اثر گذاشته است. برگرن (ص 137ـ142) معتقد است که پژوهشهای ابوریحان بیرونی در تحدید نهایات الاماکن دربارة بعضی اعمال جغرافیای ریاضی، از جمله تعیین عرض جغرافیایی شهرها، با آنچه پاپوس در هشتمین مقالة مجموعه آورده است شباهتهای زیادی دارد. همچنین باب هفتم از مقالة اول (ص 28ـ33) میزان‌الحکمة عبدالرحمان خازنی * به‌طور کامل به شرح ساخت وسیله‌ای برای سنجش وزن مخصوص مایعات مختلف اختصاص دارد که ساخت آن به پاپوس ] در اصل نوشته: قوقس [ نسبت داده شده است ( زندگینامة علمی دانشوران ، ترجمة فارسی، ج3، ص 378). با این وسیله، براساس شرح خازنی (ص32)، نسبت وزن انواع مایعات از جمله آب شهرهای مختلف به همدیگر سنجیده می‌شده است. برای آشنایی با بهره‌مندی دکارت، نیوتن و ریاضیدانان دیگر از آرای پاپوس Ä زندگینامة علمی دانشوران ، ترجمة فارسی، ج 3، ص 372 و متن اصلی، ج 12، ص 446.آثار: 1) ) مجموعه ( ، یا به یونانی: سوناگوگه ، مهمترین اثر ریاضی پاپوس است که بخشهایی از آن به‌جا مانده است. این اثر در اصل شامل هشت یا دوازده مقاله بوده است (همان، ترجمة فارسی، ج3، ص 369) که از این میان تمامی مقالة اول و قسمت اعظم مقالة دوم از بین رفته است. از مقاله‌های نهم تا دوازدهم نیز، که در نسبت دادن آنها به او تردید کرده‌اند، چیزی باقی نمانده است (هیث ، ج2، ص 357 ـ 358). موضوع مقاله‌های سوم تا هشتم مجموعه ، به‌ترتیب، عبارت‌اند از: تناسب و احجام محاطی و تضعیف مکعب، منحنیهای مارپیچی و اقسام دیگر منحنیها، اشکال متساوی‌المحیط، کره‌ها، تحلیل (ریاضی) و مکانیک (اولیری، ص 54ـ55). مقالة هشتم ) مجموعه ( را مترجمی ناشناس به‌عربی برگردانده است (برگرن، ص 141ـ142) که نسخه‌های مختلفی از آن به نام مدخل فی‌الحیل وجَرالاثقال (کاراتای، ج 3، ص 737) و یا با عنوان کاملتر مدخل الی' علم‌الحیل یُذکَرُ فیهِ علم مرکزالثقل و کیفَ یُرفعُ الثقل العَظیم بالمقدارالیسیر مِنَالقُوه (سزگین، ج 5، ص 175) وجود دارد. جکسون در نشریة اسلامیک کوارترلی این ترجمه را معرفی و بررسی کرده است. 2) شرح مجسطی که تنها بخشهایی از آن به زبان اصلی (یونانی) باقی مانده است ( زندگینامة علمی دانشوران ، ترجمة فارسی، ج3، ص 374ـ375). 3) تفسیر المقالة العاشرة من کتابِ اقلیدس ، شرح پاپوس بر مقالة دهم کتاب اصول اقلیدس که ابن‌ندیم (همانجا) از آن نام برده است. ترجمه‌ای عربی از این شرح که ابوعثمان دمشقی (ریاضیدان قرن سوم هجری) فراهم آورده است، با عنوان المقالة الاولی' من کتاب بِبُس فی الاَعظام المنطقة والصَّم التی ذُکِرَت فی‌المقالة العاشرة من کتاب اُوقلیدس فی الاُسطُقسات وجود دارد (سلان، همانجا) که با قرینة ذکر نام پاپوس (ببس) از او دانسته شده است. این کتاب را یونگه و تامسون ، به همراه ترجمة انگلیسی و با حاشیه‌ای مفصل، به‌چاپ رسانده‌اند. 4) کتاب عنصرالموسیقی که احتمالاً شرحی بر هارمونیکا ی بطلمیوس است. متن لاتینی این کتاب به فرفوریوس (فیلسوف یونانی قرن سوم میلادی) نیز نسبت داده شده است ( زندگینامة علمی دانشوران ، ترجمة فارسی، ج3، ص 378). این کتاب را اسحاق‌بن حنین به‌عربی برگردانده، و در آن نام نویسنده بولس ضبط شده است. ازینرو آن را به بولس اجانیطی * (آتش، ص 41) و پولسِ فارسی * (دانش‌پژوه، 1355 ش، ص 34) نسبت داده‌اند. اما سزگین (ج 5، ص 176) آن را از پاپوس دانسته است. از این کتاب دو نسخة خطی در ترکیه وجود دارد (آتش؛ سزگین، همانجاها) و میکروفیلم یکی از این نسخه‌ها در دانشگاه تهران نگهداری می‌شود (دانش‌پژوه، 1348 ش، ج1، ص 445). 5) ) وصف جهان ( در جغرافیا که اصل یونانی آن باقی نمانده است، اما ترجمه‌ای قدیمی از آن به زبان ارمنی وجود دارد. در تعلق این اثر به پاپوس نیز شک کرده‌اند ( زندگینامة علمی دانشوران ، ترجمة فارسی، ج3، ص377). 6) کتاب تفسیر کتاب بطلمیوس فی تسطیح‌الکرة ، که به گفتة ابن‌ندیم (همانجا) ثابت‌بن‌قره آن را به‌عربی ترجمه کرده است؛ این کتاب باقی نمانده است.پاپوس کتابهای دیگری در جغرافیا و خوابگزاری نیز داشته که تنها نامی از آنها مانده است ( زندگینامة علمی دانشوران ، ترجمة فارسی، همانجا).منابع: احمد آتش، «المخطوطات العربیة فی مکتبات الاناضول»، مجلة معهدالمخطوطات العربیة ، ج4، جزء 1 (شوال 1377)؛ ابن‌ندیم، الفهرست ، چاپ ناهد عباس عثمان، دوحه 1985؛ دلیسی اونز اولیری، انتقال علوم یونانی بعالم اسلامی ، ترجمة احمد آرام، تهران 1342ش؛ عبدالرحمان خازنی، کتاب میزان الحکمه ، حیدرآباد دکن 1359؛ محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست میکروفیلمهای کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ، ج1، تهران 1348ش؛ همو، مداومت در اصول موسیقی ایران: نمونه‌ای از فهرست آثار دانشمندان ایرانی و اسلامی در غناء و موسیقی ، تهران 1355ش؛ زندگینامة علمی دانشوران ، زیرنظر احمد بیرشک، تهران 1369ش ـ ، ذیل «اقلیدس» و «پاپوس اسکندرانی» (از ایور بولمر ـ توماس)؛ علی‌بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء قفطی ، ترجمة فارسی از قرن یازدهم هجری، چاپ بهین دارائی، تهران 1347ش؛J. L. Berggren, "A coincidence of Pappos' book VIII with al-B ¦ â ru ¦ n ¦ â 's Tah ¤ d i ¦ d ", Journal for the history of Arabic science , vol. 2, no.1 (May 1978); Dictionary of scientific biography , ed. Charles Coulston Gillispie, New York 1981, s.v. "Simson, Robert" (by Ian N. Sneddon); Thomas Heath, A history of Greek mathematics , vol. II, Oxford 1921; Fehmi Edhem Karatay, Topkap i Saray i Mدzesi Kدtدphanesi Arapµa Yazmalar Katalog § u , Istanbul 1966; Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums , vol. V: Mathematik Bis ca. 430. H., Leiden 1974; M. Le Baron de Slane, Catalogue des manuscrits arabes , Paris 1883-1895.
