دلوینه

دلوینه، سنجقی در قلمرو حکومت عثمانی و شهری در جنوب آلبانی. دلوینه، که آن را دلونیه و دلوینو و در یونانی دلوینون نیز خوانده‌اند (← موستراس، ص‌266؛ دسوتو و همکاران، ص‌234؛ روم، ص‌55)، در گویش توسکاییِ زبان آلبانیایی به معنای زیستگاه گوسفند است. دلوینه امروزه شهری کوچک در دامنة کوه جَر در منطقة اِبیرُس در جنوب آلبانی است که در نزدیکی خاک یونان و در همسایگی شهر سارانده قرار دارد (د.ا.د.ترک، ذیل مادّه). شهر دلوینه در هفده کیلومتری ساحل دریای ایونیا ()←اطلس سیاحتی جهان(، ص‌23، نقشه؛ پیچر، نقشة XXVI) واقع شده و ارتفاع آن از سطح دریا حدود 235 متر است (د. اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه). نزدیکی دلوینه به دریا و ارتفاع کم آن سبب شد که این شهر در سونامی 16 ذیحجه 1267 دریای آدریاتیک آسیب بسیار ببیند (← )سونامی در دریای مدیترانه(، ص‌89).خرابه‌های رومی ـ بیزانسی در نزدیکی دلوینه از قدمت آنجا تا اوایل قرون وسطا نشان دارد (د. ا. د. ترک، همانجا). شهر در دوران بیزانس به‌سبب وجود کلیسای سنت‌نیکولاس در آن اهمیت داشته است (د. اسلام، همانجا).ظاهراً نخستین حملة عثمانیان به دلوینه را سنان‌پاشا در 835 در دورة حکومت مراد دوم (حک‌: 806-855) انجام ‌داد (← حاجی‌خلیفه، 1376ش، ص‌147؛ اولیاچلبی، ج‌8، ص‌668)، اما این شهر در اواخر قرن نهم به قلمرو عثمانی پیوست (د. اسلام، همانجا). در دورة حکومت محمد فاتح (حک‌: 832ـ886)، پس از 870، دلوینه جزو سنجق آولونیه در جنوب سرزمینهای آلبانی بود (← د. ا. د. ترک، ج‌3، ص‌386؛ پاموک، 2002، ص‌199). در دوران حکومت بایزید دوم (حک‌: 886ـ918)، مسجدجامع خونکار در دلوینه احداث شد (← اولیاچلبی، همانجا). بنابر تحقیقات اخیر، دلوینه در تقسیمات اداری 926 و 928، یکی از قضاهای سنجق آولونیه بود (← پاموک، 2010، ص‌768؛ چاکار، ص‌270).پس از آنکه شیخ‌یعقوب‌افندی یانیه‌ای طریقت خلوتیه* را از 937 به بعد در سرزمینهای آلبانی گسترش داد، دلوینه یکی از مراکز این طریقت شد و پیروان این طریقت در آنجا مساجد و مدارسی بنا کردند. مزار شیخ‌عزیز، از مشایخ خلوتیان، در این شهر است. بعدها بکتاشیان (← بکتاشیه*) جایگزین خلوتیان شدند (علی‌جواد، ذیل مادّه؛ د. اسلام، همانجا).در ذیقعدة 944، به تحریک ونیزیها، در دلوینه و اطراف آن شورشهایی برضد عثمانیان برپا شد، و سلطان‌سلیمان قانونی (حک‌: 926-974) به آن نواحی لشکر کشید و آن شورشها را سرکوب (← حاجی‌خلیفه، 1376ش، ص‌167؛ دانشمند، ج‌2، ص‌194؛ اوزون‌چارشیلی، ج‌2، ص‌374-375) و دلوینه را از سنجق آولونیه جدا و به سنجق مستقلی با همین نام تبدیل کرد. از آن پس، دلوینه تا 1330 در حاکمیت عثمانی باقی‌ ماند (← ادامة مقاله). قضاهای این سنجق عبارت بودند از‌: پرکالمه، آی‌دونات، مازاراق و کورولش (پاموک، 2010، همانجا؛ برای برخی جداول آماری بین 834-991 ← همو، 2002، ص‌201-202). بدین ترتیب، دلوینه که در 834، یعنی یک سال پیش از حمله سنان‌پاشا، روستای کوچکی با شصت خانه بود، در مدت یک قرن، به دومین سنجق عثمانی در سرزمینهای آلبانی تبدیل شد (همو، 2010، ص‌774). اولیاچلبی در گزارشی از وضع شهر در قرن یازدهم از قلعة آن و 2200 سرباز مستقر در دلوینه، همچنین از صاحب‌منصبان شهر، خانه‌ها، مساجد، دکانها، حمام، مدرسه‌ها، خانها و خانقاهها و همچنین از آب‌وهوای لطیف و باغها سخن گفته‌است (← ج‌8، ص‌668ـ669). دلوینه در قرن دوازدهم به اشغال تپه‌دلنلی*علی‌پاشا (والی شورشی یانیه) درآمد. همچنین دلوینه در شورشهایی که آلبانیاییها برضد تنظیمات* معروف در عثمانی به پا کردند جایگاه مهمی داشت؛ و حتی در 1295، اتحادیة آلبانیاییهای پریزرن در دلوینه تشکیل شد (د.ا.د.ترک، ذیل مادّه).دلوینه در 1284 یکی از قضاهای سنجق ارگِری در ولایت یانیه* شد (سزن، ص‌141). بنابر وصف سامی (ذیل مادّه)، علی‌جواد (همانجا) و علی توفیق (ص‌90)، قضای دلوینه از شمال به قضای ارگری، از شرق به قضای پوغون، از جنوب به قضای فیلاد از سنجق یانیه و از غرب به دریای آدریاتیک محدود می‌شد و دارای آب و هوای لطیف و معتدل و محیط سرسبز و آکنده از باغ و بوستان بود. در این قضا برخی آثار تاریخی، مانند خرابه‌های شهر قدیم پوترینیتو، دیده می‌شد. قضای دلوینه حاصلخیز و برخی از مهم‌ترین محصولات کشاورزی و باغداری آن عبارت بود از زیتون و روغن زیتون، گندم و جو و انگور. منسوجات آن مانند گلیم و سجاده نیز صادر می‌شد. مرکز این قضا، یعنی شهر دلوینه، در بیست کیلومتری جنوب‌غربی ارگری و حدود هفتاد کیلومتری شمال‌غربی یانیه در کنار رود بیستریچه، یکی از شاخه‌های رود پاولا (پالوه)، قرار داشت. قرار گرفتن دلوینه در مسیر جادة یانیه به اسکلة آیاساراندی (آیاسرانده/ ایاسراندا) در ساحل دریای آدریاتیک به این شهر اهمیت تجاری داده بود (← رفعت احمد، ج‌3، ص‌246؛ راسم، ص‌63-64؛ )اطلس عثمانی( ، ص‌32-33؛ د.ا.د. ترک، همانجا). افزون بر مسجد خونکار، از دیگر آثار اسلامی این شهر مسجد حاجی احمدآقا، ساخته شده در 1269، بود که در انقلاب فرهنگی 1346ش/1967 تخریب شد (د.اسلام؛ د.ا.د.ترک، همانجاها).دلوینه در 5 ذیحجة 1330/ 15 نوامبر 1912 از عثمانی جدا شد و تحت حاکمیت پرنسنشین آلبانی قرار گرفت و در 1331/ 1913 مرکز ولایت یونانی یانیه شد و تا 1302ش/ 1923، تابع یونان بود (حاجیخلیفه، 2009، ص99، نقشه؛ د.اسلام؛ د.ا.د.ترک؛ سزن، همانجاها).منابع: اولیاچلبی؛ مصطفیبن عبداللّه حاجیخلیفه، ترجمة تقویمالتواریخ: سالشمار وقایع مهم جهان از آغاز آفرینش تا سال 1085 ه .ق، از مترجمی ناشناخته، چاپ میرهاشم محدث، تهران 1376ش؛ همو، کتاب جهاننما، آنکارا 2009؛ مصطفی راسم، ممالک محروسه شاهانه جغرافیاسی، ]استانبول ? 1305[؛ رفعت احمد، لغات تاریخیه و جغرافیه، استانبول 1299-1300؛ شمس‌الدین‌بن خالد سامی، قاموس الاعلام، چاپ مهران، استانبول 1306-1316/ 1889-1898؛ علی توفیق، ممالک عثمانیه جغرافیاسی، استانبول 1315؛ علی جواد، ممالک عثمانیه‌نک تاریخ و جغرافیا لغاتی، استانبول 1313-1317؛ ک. موستراس، المعجم الجغرافی للامبراطوریة العثمانیة، ترجمه و تعلیق عصام محمد شحادات، بیروت 1423/2002؛Enver Çakar, "Kanuni Sultan Süleyman Kanun-nâmesine göre 1522 yılında Osmanlı imparatorluğu’nun idarî taksimatı", Frat Üniversitesi sosyal bilimler dergisi, vol. 12, no.1 (2002); İsmail Hami Danişmend, İzahl Osmanl tarihi kronolojisi, İstanbul 1971-1972; Hermine De Soto, Sabine Beddies, and Ilir Gedeshi, Roma and Egyptians in Albania: from social exclusion to social inclusion, Washington, D. C. 2005; EI2, s.v. "Delvina" (by Fr. Babinger); Osmanl atlas: xx. yüzyl başlar, ed. Rahmi Tekin and Yaşar Baş, İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı, 2003; Bilgehan Pamuk, "Güney Arnavutluk’ta Osmanlı hakimiyeti", in Türkler, ed. Hasan Celâl Güzel, Kemal Çiçek, and Salim Koca, vol.9, Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002; idem, "XV-XVI. yüzyıllarda kuzey epir’de Osmanlı idaresi", in Perspectives on Ottoman studies: papers from the 18th Symposium of the International Committee of Pre-Ottoman and Ottoman studies (CIEPO), ed. Ekrem Causevic, Nenad Moacanin, Vjeran Kursar, Berlin: LIT Verlag, 2010; Donald Edgar Pitcher, Osmanl imparatorlugu’nun tarihsel coğrafyas, tr. Bahar Tırnakçı, İstanbul 1999; Adrian Room, Alternate names of places: a worldwide dictionary, Jefferson, N. C. 2009; Tahir Sezen, Osmanl yer adlar, Ankara 2006; Trekking atlas of the world: an illustrated reference to the best treks, London: New Holland, 2006; Tsunamis in the Mediterranean Sea: 2000 B.C. - 2000 A. D., [by] Sergey L. Soloviev etal., Dordrecht: Kluwer Academic Publishers, 2000; TDVİA, s.vv. "Arnavutluk" (by Mustafa L. Bilge), "Delvine" (by Skender Rıza); İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanl tarihi, vol.2, Ankara 1998.