آرای دمیری در جانورشناسی. مهمترین کتاب دمیری، که سبب شهرت او شده، حیاةالحیوان است. به گفتة خودش، علت نگارش آن مشکلاتی بودهاست که درهمآمیختگی نامها برای شاگردانش پدید آورده بود (← دمیری، ج1، ص35ـ37؛ علی عبداللّه دفّاع، ص102؛ سوموگی، 1950، ص36ـ37؛ نیز ← سخاوی، ج10، ص59ـ62). در دورۀ اسلامی، این کتاب یگانه رقیب کتابالحَیَوان* جاحظ (قرن سوم) بودهاست و تفاوت و تنوع اطلاعات از زمان جاحظ تا زمان دمیری بهخوبی در این اثر مشاهده میشود (اگرتون، ص143). این کتاب بهدلیل اهمیت و جامعیت بارها چاپ و بررسی شدهاست. مهمترین و مفصّلترین پژوهشها بر این اثر متعلق به ژوزف دو سوموگی است (← ادامة مقاله).در این کتاب، نام 2760 شخصیت در 12005 جا ذکر شدهاست که برخی از آنها متخصصانی نامآور در حوزههای گوناگون علمیاند. دمیری در کتابش از آثار و گفتههای حدود 791 نفر از متخصصان حوزههای گوناگون ازجمله شاعر ( 222 نفر)، محدّث (82 نفر)، فقیه (66 نفر)، لغتشناس (61 نفر)، مورخ (45 نفر)، مفسر (35 نفر)، پزشک، دامپزشک، جانورشناس، مؤلفان یونانی و مترجمان آثار آنها، و از 88 کتاب یا مؤلف ناشناس نام بردهاست (نیز ← سوموگی، 1928، ص14ـ118). مراجعۀ دمیری به بیش از هشتصد کتاب ادبی، حیاةالحیوان را به یک اثر پساکلاسیک ادبیات عربی بدل کردهاست (همو، 1950، ص42). احتمالاً دمیری شناختی از جانوران نداشته، اما هرگونه اطلاعات دردسترس خود را برای هر مدخل گرد آورده که در نوع خود بینظیر است. ازاینرو حیاةالحیوان نه یک اثر جانورشناسی، بلکه کتابی دربارة فرهنگ عامه مردم عرب، روانشناسی اجتماعی، سنّتهای شفاهی و پزشکی عامه است (همان، ص37). به گفتة سوموگی (1950، ص33)، دو کتاب مهم فرهنگ عامه در دورۀ اسلامی هزار و یک شب و حیاةالحیوان است. اعتقاد دمیری به مذهب اشعری در این کتاب، مشهود است، برای نمونه ذیل «اسد» (ج1، ص44) در شرح سخن شافعی که «جذام و بَرص واگیردار دارند» (یُعْدی) میگوید مراد شافعی این است که خداوند عادت را بر این قرار دادهاست که شخصسالم براثر همنشینی با شخص بیمار به همان بیماری مبتلا شود، نه اینکه این ابتلا به بیماری جنبۀ علّی و حتم داشته باشد (نیز← سارتون، ج3، بخش2، ص1214؛ نیز ← علت و معلول*).به گفتة ووستنفلد (بهنقلِ سوموگی، 1950، ص38)، دمیری 731 جانور و به نوشتۀ کوپف (← د.اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه)، 1069 جانور را شرح دادهاست. البته ممکن است این شمارشها درست نباشد، زیرا دمیری 1069 مدخل را در این کتاب توضیح داده که گاهی یک حیوان را ذیل چند مقاله (مثلاً «ثُفاء» و «سِنّور» هر دو به معنای گربه دشتی؛ ج1، ص589، ج2، ص574) یا چند حیوان را ذیل یک مقاله آوردهاست (← ج1، ص500، ذیل «بقروحشی» که به چهار حیوان اشاره دارد).در مقالات کتاب دمیری، ترتیب معمول بخشهای هر مدخل به این صورت است:در بخش نخست هر مقاله، مباحث واژهشناسی و صورتهای گوناگون نام یک جانور، کنیهها، القاب، صورتهای مفرد و جمع، مذکر و مؤنث واژه، و معمولاً نام منبع و مؤلف آن آمدهاست. بیشتر منابع او در این بخش، آثار ابنسیده (ادیب و لغوی اندلسی، متوفی 458)، جوهری (ادیب و لغوی ایرانی قرن چهارم و مؤلف الصحاح) و جاحظ است (برای نمونه ← ج1، ص73ـ74، 96). اینکه دمیری برای هر جانور چند نام آوردهاست، جای شگفتی ندارد، زیرا برای نمونه در عربی، 630 نام برای شیر وجود دارد که دمیری به حدود سی نام اشاره کردهاست (← سارتون، ج3، بخش2، ص1640). در ادبیات عربی، نامهای جانوران در قصاید، امثال، اسامی اشخاص، و حتی بتها بهوفور بهکار رفتهاست. اما دمیری نخستین کسی است که تا حد امکان این نامها را در یک اثر گرد آوردهاست (سوموگی، 1950، ص34ـ35). دمیری همچنین نام، لقب یا کنیه برخی افراد سرشناسی را که از جانوران گرفته شده، آوردهاست. مثلاً ذیل مدخل حَیْدَرَة، یکی از نامهای شیر، وجه تسمیۀ حضرت علی علیهالسلام به حیدر و برخی از رشادتهای او را ذکر کردهاست. دمیری در زمان خویش سرآمد لغتدانان عرب بود (← سارتون، ج3، بخش 2، ص1326) و آگاهی او از علم لغت، به این بخش از مقالات غنا بخشیدهاست.در بخش دوم هر مقاله، دمیری انواع، زیستگاهها و حتی برخی ویژگیهای جسمی و رفتاری هر جانور را شرح دادهاست. در این بخش او علاوهبر منابعی که در بخش واژگان بهکار گرفته، از کتاب النعوت (منسوب به ارسطو) و طباعالحیوان ارسطو کمک گرفتهاست (برای نمونه ← ج1، ص80 و پانویس 1، ج3، ص45، 226، ج4، ص101؛ نیز ← سوموگی، 1950، ص38). دمیری در 2168 موضع کتاب از 605 مکان جغرافیایی نام بردهاست که برخی از آنها زیستگاه جانوران مورد نظر او بودهاند.در بخش سوم هر مقاله، آیات، احادیث و روایاتی دربارة آن جانور در منابع گوناگون آمدهاست. دمیری در 787 جای کتابش، از 101 سوره و 697 آیۀ قرآن و در 1422 جا از 1362 حدیث استفاده کردهاست. در این بخش، او بیشتر از جوامع حدیثی اهلسنّت، مانند صحیح بخاری و صحیح مسلم و سنن چهارگانه و راویانی چون حسن بصری کمک گرفتهاست.در بخش چهارم هر مقاله، احکام حلیّت، حرمت و کراهت خوردن گوشت هر جانور آمدهاست. در این بخش او از نظرهای امامان چهارگانۀ مذاهب فقهی اهل سنّت و فقهایی چون عامربن شراحیل شَعبی (متوفی 103)، ابوحامد محمد غزالی (متوفی 505) و ابوالحسن شاذِلی (متوفی 656) استفاده کردهاست (سوموگی، 1950، ص40).در بخش بعدی، مَثَلهای عربی برای آن جانور ذکر شدهاست. بیشتر این امثال برگرفته از کتاب مجمعالامثال احمدبن محمد میدانی (متوفی 518) است (همانجا؛ نیز ← علیعبداللّه دفّاع، ص103). او در 501 جای کتاب 481 مثل را آوردهاست. مؤلف، در این بخش و بخشهای دیگر مقالات، از اشعار دیگران بهره بردهاست. در این کتاب، حدود 2590 بیت و هفت مصراع وجود دارد.او سپس خواص دارویی هر جانور را بررسی کرده و در 732 جای کتاب، درمان 269 بیماری و برخی روشهای بهبود فعالیت بدن را آوردهاست. به گفتة سوموگی (1950، همانجا؛ 1957، ص62ـ91؛ 1958، ص265ـ287)، در این بخش، علاوهبر کاربرد دارویی بخشهای مختلف بدن هر جانور، خرافات رایج در پزشکی سنّتی قدیم آمدهاست. در این بخش، دمیری غالباً از آثار ارسطو، جبرئیلبن بختیشوع (متوفی 213)، حنینبن اسحاق (متوفی 260)، ابنسینا (متوفی 428)، ابنزُهْر اشبیلی (قرن پنجم و ششم)، زکریای قزوینی (متوفی 682) و جاحظ بهره بردهاست (نیز ← لو، 2003، ص108؛ همو، 2006، ص60).در بخش پایانی هم تعبیر خواب مربوط به آن جانور آمدهاست. او برای 352 مدخل، 376 مورد تعبیر خواب آوردهاست. مطالب این بخش بیشتر برگرفته از آثار ابنسیرین (متوفی ح110)، جاماسب حکیم (دانشمند نیمهافسانهای ایرانی پیش از اسلام)، و ترجمۀ عربی کتاب تعبیرالرؤیای آرتمیدوروس اِفِسیسی (در حدود سال 200) است (برای نمونه ← ج3، ص149، 284ـ285، 487؛ نیز ← سوموگی، 1940، ص1ـ20؛ همو، 1950، ص41).دمیری در حیاةالحیوان، مطالب پراکنده و گوناگون فراوانی نیز ذیل نام جانوران آوردهاست. مثلاً چنانچه نام جانوری در یک حادثۀ تاریخی آمده باشد، به آن ماجرا و احیاناً نقش جانور در آن ماجرا پرداختهاست. برای نمونه ذیل مدخل اِوَز (= بط)، ضمن اشاره به ممانعت بطها از رفتن حضرت علی علیهالسلام به مسجد در سحرگاه روز ضربت خوردن ایشان، به شهادت آن حضرت، نقشه ابنملجم و همدستانش، سبب و چگونگی شهادت حضرت علی، سرانجام ابنملجم و همدستانش، و حتی مخفیبودن قبر امام علی تا دورهای طولانی، پرداختهاست. سپس مطالب گوناگونی آوردهاست، از جمله گوشههایی از زندگی پیامبر اکرم صلیاللّهعلیهوآلهوسلم، ابوبکر، عمر، عثمان، حضرت علی، انبیا، کاتبان پیامبر، کسانی که در گهواره سخن گفتند، کسانی که پس از مرگ سخن گفتند، نمرودها، فراعنه، اصحاب برخی مذاهب، محدّثان، امامت امامحسن علیهالسلام، خلافت چهارده نفر از امویان و 45 نفر از عباسیان، و ملزوماتی که مصاحبان خلفا، امیران، ملوک و سلاطین باید رعایت میکردند (نیز ← سوموگی، 1935، ص143ـ155). دمیری، پس از این شرح مفصّل، مدخل اوز را ادامه دادهاست. همچنین ذیل مدخل فَهْد، ماجرای نقش یوزپلنگها در پیداشدن قبر حضرت علی را ذکر کردهاست. او در 51 جای کتاب، از 48 تن از اوّلینها یاد کردهاست (← ج4، فهرسالأوائل، ص539ـ 540). همچنین او، در تتمۀ مدخل اسد، به بررسی علومی مانند کلام و نجوم؛ ذیل مدخل اَوس، با آوردن اویس (مصغر اَوْس) به اویس قرنی و ذکر احادیثی از پیامبر دربارة او؛ ذیل مدخل بِرذون، به ماجرایی از اَبوالهُذَیل عَلّاف (متکلم معتزلی، متوفی ح 230) به این دلیل که وی بر برذون سوار بود؛ ذیل مدخل عقرب، به شطرنج و نرد، و ذیل مدخل عقاب، بهدلایل برافتادن برمکیان پرداختهاست. دمیری ذیل مدخل عَلَق، سخن گفتن خدا با حضرت موسی از طریق درخت عُلَّیْق و بهطور کلی سخنگفتن خدا با برخی پیامبران را آورده و ذیل فاخته، عشق و دوستی را به نقل از دیگران وصف کردهاست. او ذیل مدخل سُوس، برای جلوگیری از بیدنزدن چوب، نوشتن برخی دعاهای نقلشده از امامان را بر روی چوب توصیه کردهاست. همچنین در هجده جای کتاب از پانزده دعا و وصیت و در سیزده جا از ده رُقْیه و طلسم یاد کردهاست (← ج4، فهرس الأدعیة و الوصایا، ص541، فهرس الرّقیة و الطلسمات، ص544؛ نیز ← سخاوی، ج10، ص60).مدخلهای مهم حیاةالحیوان را میتوان به چند دسته اصلی تقسیم کرد:1) انسان، گروههای انسانی، جنّ، جانداران مقدس و افسانهای. برای نمونه انس، انسان، انسانالماء، بشر، بابوس (کودک شیرخوار انسان)، یأجوج و مأجوج، بُراق* (مرکب پیامبر در شب معراج)، بناتالماء، جَسّاسه* (جانوری در دریاها که اخبار به دجّال میرساند)، جنّ، حوت (= ماهی) موسی و یوشَع، خَثَق (پرندهای بزرگ که هیچکس زنده او را ندیدهاست) و دَلْهاث (از شیاطین).2) مدخلهایی که حجم زیادی به آنها اختصاص یافتهاست و معمولاً یا جانورانیاند که بیشترین کاربرد را برای عربهای آن زمان داشتهاند یا اینکه در ادبیات و باورهای آنها حضور چشمگیری داشتهاند، از جمله حمار اهلی (خر)، اسد (شیر)، اِبِل (شتر)، بَغْل (قاطر) و حَیَّه (مار).3) گروههای بزرگ جانوری، برای نمونه مدخلهای حشرات و سَمَک (ماهی) که جانوران فراوان و متنوعی را دربرمیگیرد.4) مدخلهایی که به یک مفهوم کلی اشاره دارند، مانند حیوان، سَبُع (جانور درنده) و بَهِیْمَه (چهارپا).5) مدخلهایی که به وجود نقصی در کارکرد بدن جانور اشاره دارند، مانند حَصور (شتر مادهای که مجرای شیریاش تنگ است)، حُلّان (بره یا بزغالهای که با شکافتن شکم مادرش بیرون کشیده شود).6) مدخلهایی دربارة جانوران دورگه، مانند بغل (قاطر)، خَبَهْقَعی (توله سگ از گرگ) و سِمْعْ (بچه گرگ از کفتار).در کتاب دمیری اشتباهاتی هم وجود دارد. گاه یک مدخل دوبار آمده، مانند مدخل ذُوالَه که دوبار (← ج2، ص404، 446ـ 447) با توضیحات کاملاً یکسان آمدهاست. برخی ارجاعات کور نیز وجود دارد، همچون مدخلهای دَبْدَب و سَفَنَّج که به مدخل عُباب، و بُرا و اَبوبَرا که به مدخل سَمَوْاَل ارجاع داده شده، اما این مدخلها ذکر نشدهاند. همچنین ذیل بَناتُ وَرْدان آن را به باب حرف «و» ارجاع داده، اما بنات وردان در این باب را دوباره به باب «ب» ارجاع دادهاست. در مدخل رُثَیْلا نیز توضیحی مختصر آورده و دوبار تأکید کردهاست که شرح این جانور در مقالۀ صیْد خواهد آمد، اما در مقالۀ صید فقط نامش را آوردهاست.دمیری تاحد امکان ترتیب الفبای ابتثی را برای مدخلهایش برگزیدهاست. اما در مدخلهایی با پیشوندهایی مانند ابو، امّ و ذو اساس را بر حرف اول بخش دوم نهادهاست، ازجمله مدخلهای اُمُّرَباح، اَبورِیاح و ذُورُمَیْح که در انتهای باب حرف «ر» آمدهاند. رعایت نسبی ترتیب ابتث فقط برای حرف اول بوده و در مورد سایر حروف ترتیب رعایت نشدهاست. مثلاً ابنُآوی که باید مدخل نخست باشد، در جایگاه 46 اما اسد که باید مدخل دوازدهم باشد، در جایگاه اول آمدهاست. گاه حتی ترتیب ابتث برای حرف نخست نیز رعایت نشدهاست، مانند اَجْدَل و اَحْقَب که باید بهترتیب در جایگاه پنجم و ششم آمده باشند، بهترتیب در ردیفهای 147 و 202 و در مدخل حروف «ج» و «ح» آمدهاند.کتاب حیاةالحیوان در رجب 773 بهپایان رسید (← دمیری، ج4، ص249) و بهسرعت در سراسر قلمرو اسلامی کتابت شد، چنانکه نسخهای از آن در کتابخانۀ آستان قدس وجود دارد که تاریخ کتابتش ده سال پس از تألیف است (← عرفانیان، ج19، ص602). او کتابش را در سه نسخۀ صغری، وسطی و کبری نوشتهاست. در نسخۀ کبری، مباحث تاریخی و تعبیر خواب را نیز افزودهاست. این کتاب بارها در مصر، ایران و استانبول به چاپ رسید. همچنین جایاکار ترجمۀ انگلیسی ناقصی از آن را در لندن و بمبئی در 1324/ 1906 و 1326/ 1908 بهچاپ رساندهاست. از نسخۀ کبری دستکم سیزده نسخۀ شرقی موجود است، اما چاپ انتقادی از آن وجود ندارد. چند اختصار و اقتباس هم از حیاةالحیوان موجود است (← سارتون، ج3، بخش 2، ص1640ـ1641؛ د.اسلام، همانجا، ذیل "ḥayawān.7"؛ مدرس تبریزی، ج2، ص231؛ اعتصامی، ج2، ص450ـ451؛ عرفانیان، ج19، ص601). ترجمهای همراه با برخی افزودهها از محمدبن سلیمان (معاصر دمیری) و اختصاری نیز به زبان ترکی از این اثر وجود دارد (← ادیوار، ص30؛ سامی، ذیل مادّه؛ نیز ← د.اسلام؛ زندگینامه علمی دانشوران، ذیل مادّه؛ بروکلمان، )ذیل(، ج2، ص172ـ173؛ فهرستواره مشترک نسخههای خطی پزشکی، ص519ـ523؛ قرابولوت، ص304؛ اسکندر، ص106).مترجمان فارسی این کتاب عبارتاند از: ادریسِ بدلیسی* (متوفی 926)، حکیم شاهمحمد قزوینی (پزشک و ادیب قرن دهم)، محمدتقیبن خواجه تبریزی (قرن دهم)، ملاعبدالحمید فاوجی، ملامحمد (نوۀ ملاسلیم) و علیبن محمد هروی (هر سه در قرن سیزدهم). این ترجمهها گاه با اندکی دخل و تصرف هم همراه بودهاست (قاراتای، ج1، ص105ـ106؛ سامی، همانجا؛ اعتصامی، ج2، ص447، 450ـ451؛ نفیسی، ج6، ص137ـ138؛ عرفانیان، ج19، ص606ـ607؛ نیز ← )فهرست مشترک نسخ خطی ترکیه(، ج2، ص174ـ175).حیاةالحیوان برای نخستینبار در ایران، با چاپ سنگی و مصوّر در 1275 در تبریز و پس از آن در 1289 در تهران چاپ شدهاست (← بروکلمان، )ذیل(، ج2، ص171؛ نجمآبادی، ج1، ستون 334).منابع: یوسف اعتصامی، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج2، تهران 1311ش؛ محمدبن موسی دمیری، حیاةالحیوان الکبری، چاپ ابراهیم صالح، دمشق 1426/2005؛ شمسالدینبن خالد سامی، قاموسالاعلام، چاپ مهران، استانبول 1306ـ1316/ 1889ـ1898؛ محمدبن عبدالرحمان سخاوی، الضوء اللامع لاهل القرن التاسع، قاهره: دارالکتاب الاسلامی، ]بیتا.[؛ غلامعلی عرفانیان، فهرست کتب خطی کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، ج19، مشهد 1380ش؛ علی عبداللّه دفّاع، إسهام علماءالعرب و المسلمین فی الصیدلة، بیروت 1407/1986؛ فهرستواره مشترک نسخههای خطی پزشکی و علوم وابسته در کتابخانههای ایران، بهکوشش محمدرضا شمس اردکانی و دیگران، تهران: سبز آرنگ، 1387ش؛ محمدعلی مدرستبریزی، ریحانةالادب، تهران 1369ش؛ محمود نجمآبادی، فهرست کتابهای چاپی فارسی طبی و فنون وابسته به طب، ج1، تهران 1342ش؛ سعید نفیسی، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج6، تهران 1344ش؛A. Adnan Adıvar, Osmanl Türklerinde ilim, İstanbul 2000; Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litterature, Leiden 1943-1949, Supplementband, 1937-1942; Dictionary of scientific biography, ed. Charles Coulston Gillispie, New York: Charles Scribner’s Sons, 1981, s.v. "Al-Damīrī, Muḥammad ibn Musa" (by Juan Vernet); Frank N. Egerton, "A history of the ecological sciences. pt.6: Arabic language science - origins and zoological writings", Bulletin of the Ecological Society of America, vol.83, no.2 (Apr. 2002); EI2, s.v. "Al-Damīrī" (by L. Kopf), "Ḥayawān.7: zoology among the Muslims" (by Ch. Pellat); A. Z. Iskandar, A catalogue of Arabic manuscripts on medicine and science in the Welcome Historical Medical Library, London 1967; Ali Rıza Karabulut, Kayseri Râşid Efendi Kütüphanesindeki: Türkçe, Farsça, Arabça yazmalar katoloğu, Kayseri 1982; Fehmi Edhem Karatay, Topkap Saray Müzesi Kütüphanesi Turkçe yazmalar kataloğu, vol.1, İstanbul 1961; Efraim Lev, "Healing with animals in the Levant from the 10th to the 18th century", Journal of ethnobiology and ethnomedicine, vol.2, no.11 (Feb. 2006); idem, "Traditional healing with animals (zootherapy): medieval to present-day Levantine practice", Journal of ethnopharmacology, 85 (2003); George Sarton, Introduction to the history of science, Malabar, Fla. 1975; Joseph de Somogyi, "Ad-Damīrī’s Ḥayāt al-ḥayawān: an Arabic zoological lexicon", Osiris, vol.9 (1950); idem, "A history of the caliphate in the Ḥayāt al-ḥayawān of ad-Damīrī", Bulletin of the School of Oriental and African Studies, vol. 8, no.1 (Feb. 1935); idem, "Index des sources de la Ḥayāt al-ḥayawān de ad-Damîrî", JA, vol.113 (July - Sep. 1928); idem, "The interpretation of dreams in ad-Damīrī’s Ḥayāt al-ḥayawān", JRAS, vol.72, no.1 (Jan. 1940); idem, "Magic in ad-Damiri’s Ḥayāt al-ḥayawān", Journal of semitic studies, vol.3, no.3 (July 1958); idem, "Medicine in ad-Damiri’s Ḥayāt al- ḥayawān", in ibid, vol. 2, no.1 (Jan. 1957); Türkiye yazmalar toplu kataloğu = The union catalogue of manuscripts in Turkey, vol.2, Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, 1984.