بَلَد، شهر ، واقع در عراق. این شهر، که بَلَط نیز خوانده شده، مرکز ناحیه‌ای به همین نام در قضای (شهرستان) سامرا، جزو محافظة (استان) صلاح‌الدین است که در قدیم جزو دیار ربیعه * بوده است. رود دجله از نزدیک آن می‌گذرد. شهر بلد به لحاظ قرار گرفتن آرامگاه ابوجعفر محمدبن علی‌الهادی، فرزند امام دهم شیعیان، در آن به بلدالسید محمد معروف است. بر گرد آرامگاه، مسجدی با صحن بزرگ قرار گرفته که بنای آن را به شیخ زین‌الدین سلماسی (1250) نسبت می‌دهند. در کنار مسجد کتیبه‌ای وجود دارد که در 1310 بنا شده است. نزدیک شهر بلد، در دو کنارة شرقی و غربی دجله، ویرانه‌هایی دیده می‌شود که آثار کنارة غربی به تل‌ذَهَب معروف است. به نظر برخی، این آثار، باقیماندة همان شهر اُوبِس است که هرودوت و گزنفون از آن نام برده‌اند (بابان، ج 1، ص 64ـ65). جمعیت این شهر (طبق آمار1991) 000 ، 34 نفر است.پیشینه . به نوشتة بلاذری (ص 466) هنگام فتح موصل در سال 20، عیاض‌بن غَنْم پس از فتح بلد به موصل آمد. در نیمة دوم قرن سوم، به نوشتة ابن‌خرداذبه (ص 95)، بلد شهری در هفت فرسخی (شمال غربی) موصل از نواحی دیار ربیعه بوده است. قدامه (ص 245) هم نظر او را تأیید کرده است. به نوشتة ابن‌فقیه (ص 136) در اواخر قرن سوم، شهرهایی مانند مارِدین و بلد و ... کمترین خراج را می‌پرداختند. در نیمة اول قرن چهارم، به نوشتة اصطخری (ص 73)، بلد شهر کوچکی در ساحل غربی دجله بوده و آب روان و زراعت دیم بسیار داشته است. به نوشتة ابن‌حوقل (ص 220)، بزرگان بلد در عراق به فراوانی ثروت و توانگری شهره بودند. ناصرالدوله (حمدانی) بر ایشان دست گشاد و در پراکندگی آنان کوشش کرد و بدترین سختیها را بر آنان وارد آورد. به نوشتة مؤلف حدودالعالم (ص 155) «بلد شهریست بر کران دجله نهاده و اندر وی آبهاست روان بجز از دجله». در نیمة دوم قرن چهارم، مقدسی (ص 139ـ140) بلد را شهری پر درآمد با کاخهای زیاد، و خوش‌ساخت از گچ و سنگ با بازار و مسجد جامع در وسط آن یاد کرده است. در اواسط قرن ششم، به نوشتة ادریسی (ج 2، ص 660) بلد با فاصلة [حدود ] 21 میل، در شمال موصل در ساحل غربی دجله قرار داشته است؛ شهری پر کشت و زرع و ثروتمند بوده و جز دجله آبِ جاری دیگر نداشته و شرب اهالی از دجله بوده است. در آغار قرن هفتم یاقوت، از قول حمزه، به نام قدیم بلد یعنی شهرآباد اشاره می‌کند و وجه تسمیة آن را به بَلَط (بلد) این می‌داند که، یونس پیامبر علیه‌السّلام را چون ماهی در نینوا بلعید، در اینجا بر زمین افکند (بَلَطَتْه؛ یاقوت، ج 1، ص 715). به گفتة یاقوت، بلد شهری قدیم بوده که با موصل هفت فرسنگ فاصله داشته، آرامگاه عمربن حسین‌بن علی علیه‌السلام در آن بوده است. وی از قول عبدالکریم‌بن طاووس نقل می‌کند که آرامگاه ابوجعفر محمدبن علی‌الهادی نیز در بلد بوده است. گروهی از علما و دانشمندان به شهر بلد منسوب بوده‌اند، از آن جمله محمدبن زیادبن فَروَة البلدی و ابوالعباس احمدبن ابراهیم که به امام البلدی معروف بوده است (ج 1، ص 715ـ716). یک قرن بعد (قرن هشتم) ابوالفداء (ص 319) بلد را شهری کوچک دانسته و نقل کرده که آن را بلدالخطب گفته‌اند. به نوشتة دمشقی (ص 325) شهرهای بَلَط و بلد بر ساحل غربی دجله در دیار ربیعه قرار دارند.منابع: ابن‌حوقل، صورة‌الارض ، چاپ دخویه، لیدن 1967؛ ابن‌خرداذبه، کتاب المسالک و الممالک ، چاپ دخویه، لیدن 1967؛ ابن‌فقیه، مختصر کتاب البلدان ، چاپ دخویه، لیدن 1967؛ اسماعیل‌بن علی ابوالفداء، تقویم‌البلدان ، ترجمة عبدالمحمد آیتی، تهران 1349 ش؛ محمدبن محمد ادریسی، کتاب نزهة‌المشتاق فی اختراق الا´فاق ، قاهره [بی‌تا. ] ؛ ابراهیم‌بن محمد اصطخری، کتاب مسالک الممالک ، چاپ دخویه، لیدن 1967؛ جمال بابان، اصول اسماء المدن و المواقع العراقیّة ، بغداد 1989؛ احمدبن یحیی بلاذری، فتوح‌البلدان ، چاپ عبدالله انیس طباع و عمر انیس طباع، بیروت 1407ـ1987؛ حدودالعالم من المشرق الی المغرب ، چاپ منوچهر ستوده، تهران 1362 ش؛ محمدبن ابی‌طالب دمشقی، نخبة الدّهر فی عجائب البرّ و البحر ، ترجمة حمید طبیبیان، تهران 1357 ش؛ قدامة‌بن جعفر، کتاب الخراج ، چاپ دخویه، لیدن 1967؛ محمدبن احمد مقدسی، کتاب احسن التقاسیم فی معرفة‌الاقالیم ، چاپ دخویه، لیدن 1967؛ یاقوت حموی، معجم البلدان ، چاپ فردیناند ووستنفلد، لایپزیگ 1866ـ1873، چاپ افست تهران 1965؛The Times atlas of the world , London 1985; The World book encyclopaedia , London 1995, v.10, 343.
