دیلم(۳)

دیلم(3)، شهرستان و بندری در شمال‌غربی استان بوشهر. شهرستان دیلم در شمالی‌ترین نقطه استان بوشهر واقع و از شمال به استان خوزستان، از مشرق به استان کهگیلویه و بویراحمد، از جنوب به شهرستان گَناوه (در استان بوشهر) و از مغرب به خلیج‌فارس محدود است (← نقشه جمهوری اسلامی ایران).شهرستان دیلم در منطقه‌ای هموار واقع‌شده و آب‌وهوای آن گرم و مرطوب است. دمای آن در گرم‌ترین روزها به ْ48 و در سردترین روزها به ْ9 می‌رسد و میانگین بارش سالانه آن حدود 320 میلیمتر است. اهالی دیلم شیعه دوازده‌امامی‌اند و به زبان فارسی با گویشهای لری، لری بندری و لیراوی سخن می‌گویند. مردم این شهرستان عرب و لرند. براساس سرشماری 1385ش، جمعیت این شهرستان 451،29 تن بوده‌است. امروزه بیشتر مردم دیلم در بخشهای صنعت، کشاورزی و شیلات اشتغال دارند (فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج‌91، ص‌46؛ لیراوی، ص30؛ مرکز آمار ایران، ص‌49، 86ـ87؛ برای سیر تاریخی و ارتباط گویش لیراوی و دیلمی با زبانهای ایران باستان و دیگر زبانها ← لیراوی، ص‌43ـ51).از آثار باستانی دیلم ویرانه‌های دو شهر باستانی مَهروبان در شمال و سینیز در جنوب بندر دیلم است. آثار سه کاروانسرا در مهروبان تا امروز باقی است (اقتداری، 1375ش، ص‌3ـ5، 17ـ22؛ فسائی، ج‌2، ص‌1498).بندر دیلم، مرکز شهرستان دیلم، در ارتفاع حدود ده متری از سطح دریا، در ده کیلومتری شمال دماغه تُنوب در کنار خلیج‌فارس واقع است (فرهنگ جغرافیائی آبادیها، همانجا؛ رزم‌آرا، ج‌7، ص‌113؛ د.ایرانیکا، ذیل مادّه).وجه تسمیه بندر دیلم به‌درستی روشن نیست و آرای گوناگونی درباره آن، غالبآ بر پایه حدس و گمان، مطرح شده‌است (← اقتداری، 1359ش، ص‌751، پانویس 1؛ خلیفه‌زاده، ص‌392ـ395). در منابع تاریخی و جغرافیایی پیش از دوره صفویه (حک : ح 906ـ1135)، از بندر دیلم نامی نیامده‌است. در دستنوشته‌ای به‌جامانده از اواخر دوره صفوی به‌نام مختصر مفید، اثر محمدبن نجم‌الدین محمود بافقی مشهور به یزدی، بنای این شهر به سلاطین دیلمی نسبت داده شده‌است (← خلیفه‌زاده، ص‌398ـ399).گفته می‌شود بندر دیلم در آغاز قلعه‌ای بوده‌است که برخی بنای آن را به امیران دیلمی و برخی به هلندیها نسبت داده‌اند. مردم به‌تدریج‌در آنجا ساکن شدند و شهر امروزی را تشکیل دادند (همان، ص‌396، 434، پانویس 1؛ نیز ← سفرنامه بنادر و جزایر خلیج‌فارس، ص‌67؛ بابن و اوسه ، ص‌132؛ لاریمر ، ج‌7، ص‌458). در اواخر دوره صفوی، شماری از عربهای قطر با نام خلیفات به حاشیه شمالی خلیج‌فارس مهاجرت و حدود 120 سال در آن نواحی، از جمله بندر دیلم، حکومت کردند (خلیفه‌زاده، ص400، 412؛ نیز ← کازرونی، ص‌39ـ40). بندر دیلم در زمان کریم‌خان‌زند (حک : 1164ـ1193) به‌همراه بندرهایی چون ریگ و بوشهر یکی از مراکز تجارت هلندیها بوده (← فلور ، ص‌186) و کرزن (ج‌2، ص‌401) به آثار کارگاههای آنان اشاره کرده‌است.بندر دیلم به‌سبب قرار داشتن در ساحل خلیج‌فارس و مرتبط ساختن آن با شهرهای داخلی ایران مانند بهبهان و اصفهان، در دوره قاجار (حک : 1210ـ1344 (1304ش)) بسیار اهمیت داشت. این بندر در دوره ناصری (حک : 1264ـ1313)، محلی برای تبادل کالاهای انگلیس، هند و شهرهای بغداد و بصره با محصولات طبیعی ایران بود که با کشتیهای انگلیس از هند به ایران و بصره و برعکس منتقل می‌شد (← افضل‌الملک، ص‌338؛ کرزن، همانجا؛ بابن و اوسه، ص‌119). با وجود این، دولت مرکزی به آبادسازی این بندر چندان توجه نداشت و در سفرنامه‌ها و منابع تاریخی دوران قاجار، بندر دیلم دهکده‌ای با جمعیتی محدود وصف شده که از حداقل امکانات چون آب شیرین بی‌بهره بوده‌است (← کازرونی، ص‌38ـ39؛ سفرنامه جنوب ایران، ص‌84ـ85؛ بابن و اوسه، ص‌132ـ133).در دوره قاجار، بندر دیلم مدتی تابع حاکمان کهگیلویه، بهبهان، فارس و بوشهر بود (خلیفه‌زاده، ص‌412ـ415، 420؛ نیز ← کرزن، ج‌2، ص‌233؛ فسائی، ج‌2، ص‌1498ـ1499). بر اساس اسناد به‌جامانده از دوره قاجار، از حدود 1280،خاندان قنوات مدتی بر این شهر حکومت کرده‌اند (← خلیفه‌زاده، ص‌419ـ420). جان گوردون لاریمر (کنسول انگلیس در بوشهر)، که در 1324 در اواخر حکمرانی قنواتیها و درگیریشان با خانهای دیلمی بر سر تسلط بر این بندر از آنجا بازدید کرده‌است، اطلاعات ارزشمندی از آن بندر به دست می‌دهد. در آن زمان بندر دیلم، مشتمل بر دو روستای عامری و تنوب، تجارت محدودی با کویت، بحرین و مسقط داشت (← ج‌7، ص‌459ـ460؛ نیز ← خلیفه‌زاده، ص‌433ـ434). در 1311ش، این بندر یکی از هفت ناحیه حکومت بندرهای خلیج‌فارس بود و از شمال و مشرق به بهبهان و از مغرب به خوزستان محدود می‌شد (کیهان، ج‌2، ص‌477). در تقسیمات کشوری 16 آبان 1316، بندر دیلم تابع شهرستان کیلویه از استانهای غرب شد اما در اصلاح قانون تقسیمات کشوری ( 19 دی 1316)، از بخشهای شهرستان بوشهر در استان هفتم (فارس) گردید (ایران. قوانین و احکام، ص‌89). در 1330ش، دیلم (مشتمل بر دهستان لیراوی) یکی از هفت بخش تشکیل‌دهنده استان بوشهر بود (رزم‌آرا، ج‌7، ص‌113؛ فریدی‌مجید، ج‌2، ص‌99). در 1358ش، بندر دیلم تابع شهرستان گناوه در استان بوشهر شد (فریدی‌مجید، ج‌2، ص‌104). در 1374ش، شهرستان دیلم به مرکزیت شهر دیلم مشتمل بر بخشهای مرکزی و امام‌حسن (به مرکزیت شهر امام‌حسن) و چهار دهستان لیراوی شمالی و حومه و لیراوی میانی و جنوبی ایجاد شد (ایران. وزارت کشور، ذیل «استان بوشهر»).منابع : غلامحسین افضل‌الملک، افضل‌التواریخ، چاپ منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان، تهران 1361ش؛ احمد اقتداری، آثار شهرهای باستانی سواحل و جزایر خلیج‌فارس و دریای عمان، تهران 1375ش؛ همو، خوزستان و کهگیلویه و ممسنی: جغرافیای تاریخی و آثار باستانی، تهران 1359ش؛ ایران. قوانین و احکام، مجموعه قوانین سال 1316، تهران: روزنامه رسمی کشور شاهنشاهی ایران، ?] 1316ش[؛ ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی. دفتر تقسیمات کشوری، نشریه تاریخ تأسیس عناصر تقسیماتی به همراه شماره مصوبات آن، تهران 1382ش؛ سی. بابن و فردریک اوسه، سفرنامه جنوب ایران، ترجمه و تعلیقات محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، چاپ میرهاشم محدث، تهران 1363ش؛ علیرضا خلیفه‌زاده، هفت شهر لیراوی و بندر دیلم، بوشهر 1382ش؛ رزم‌آرا؛ سفرنامه بنادر و جزایر خلیج‌فارس، از مهندسی ناشناخته، چاپ منوچهر ستوده، تهران: مؤسسه فرهنگی جهانگیری، 1367ش؛ سفرنامه جنوب ایران، نوشته یکی از مأمورین رسمی زمان محمدشاه ]به سال 1256ه .ق[، در دو سفرنامه از جنوب ایران در سالهای 1256ه .ق و 1307ه .ق، چاپ علی آل‌داود، تهران: امیرکبیر، 1368ش؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج‌:91 بهبهان، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، 1370ش؛ فاطمه فریدی‌مجید، سرگذشت تقسیمات کشوری ایران، تهران 1388ش‌ـ؛ حسن‌بن حسن فسائی، فارسنامه ناصری، چاپ منصور رستگار فسائی، تهران 1382ش؛ ویلم فلور، هلندیان در جزیره خارک (خلیج‌فارس) در عصر کریم‌خان زند، ترجمه ابوالقاسم سری، تهران 1371ش؛ محمدابراهیم‌بن اسماعیل کازرونی، تاریخ بنادر و جزایر خلیج‌فارس، چاپ منوچهر ستوده، تهران 1367ش؛ مسعود کیهان، جغرافیای مفصل ایران، تهران 1310ـ1311ش؛ اللّه‌کرم لیراوی، گویش و ادبیات فرهنگ مردم لیراوی و دیلم، تهران 1380ش؛ مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن :1385 نتایج‌کلی استان بوشهر، تهران 1388ش؛ نقشه جمهوری اسلامی ایران: براساس تقسیمات کشوری، مقیاس 000، 600،1:1، تهران: گیتاشناسی، 1390ش؛George N. Curzon, Persia and the Persian question, London 1892; EIr., s.v. "Deylam, Bandar", (by Sayyed `Al(( A(l-e Da(wu(d); John Gordon Lorimer, Gazetteer of the Persian Gulf, 'Oman, and central Arabia, Buckinghamshire 1986.