دیره جات

دیرَه‌جات، منطقه‌ای در مرکز پاکستان. دیره‌جات/ دیرَجات، از شرق به رود سند و از غرب به سلسله جبال سلیمان محدود و مشتمل بر نواحی دیره‌فاتح‌خان و دیره اسماعیل‌خان در شمال (از ایالت سرحد)و دیره‌غازی‌خان در جنوب (از ایالت پنجاب) است و بخشهایی از آن نیز در ایالت بلوچستان قرار دارد ()← اطلس جامع جهان تایمز( ، نقشه 32؛ )فرهنگ جغرافیایی سلطنتی هند( ، ج11، ص‌269ـ270؛ )اطلس پاکستان( ، ص‌16، 18؛ نقشه راهنمای پاکستان).پلتس ، ذیل «دیره»؛ د.اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه). نام نواحی مختلف دیره‌جات برگرفته از نام حاکمان محلی بلوچ است که از اواخر قرن نهم به این منطقه کوچ کردند و با برپاکردن خیمه‌های خود به‌تدریج‌شهرهایی را در این محل ایجاد کردند. مهاجرت این اقوام به دیره‌جات در دوره بابر (حک : 932ـ937) و پس از فتح شمال هند به دست وی سرعت گرفت و در دوره سلطنت همایون (حک : 937ـ963) به اوج‌خود رسید ()فرهنگ جغرافیایی سلطنتی هند(، ج‌11، ص250، 257، 261ـ262، 270؛ گاندی ، ج‌1، ص‌6؛ تورنتون ، 1858، ص‌246، 267).به منطقه دیره‌جات به دلیل قرارگرفتن در دامنه کوههای سلیمان، گاه «دامن» نیز اطلاق می‌شود (← تورنتون، 1858، ص‌246).طول منطقه دیره‌جات بیش از پانصد کیلومتر و پهنای آن بین 24 تا 80 کیلومتر است (← مدلی ، ص‌278؛ نلوه ، ص‌34).دیره‌جات منطقه‌ای گرم‌وخشک است، اما خاک آن، به‌ویژه در ناحیه دیره‌فاتح‌خان، بسیار حاصلخیز است ()← فرهنگ جغرافیایی سلطنتی هند(، ج‌11، ص‌249، 261؛ تورنتون، 1994، ص‌162، 164؛ ریچی ، ج‌2، ص‌13). رود سنگر ، مهم‌ترین ریزابه سند است که در دیره‌جات جریان دارد و از کنار شهر تونسه ، واقع در شرق دیره‌جات، عبور می‌کند. در جنوب‌شرقی این شهر، سد تونسه بر روی سند احداث شده‌است (← )اطلس پاکستان(؛ )اطلس جامع جهان تایمز(، همانجاها).ساکنان منطقه پرجمعیت دیره‌جات، بیشتر مسلمان و سپس به‌ترتیب هندو و سیک‌اند. از نظر نژادی نیز افغانها در شمال و بلوچها در جنوب در اکثریت هستند (← )دستینه برادشاو ویژه ایالت بمبئی( ، ص‌285؛ )فرهنگ جغرافیایی سلطنتیهند(، ج‌11، ص‌252، 263؛ )گزارش وستمینستر( ، ج‌36، ص‌483ـ484؛ د.اسلام، همانجا). به سبب کثرت افغانها در این منطقه، در تقسیم‌بندیهای قدیم‌تر شبه‌قاره هند (مثلا در 1260/ 1844)، گاه دیره‌جات بخشی از افغانستان به‌شمار رفته‌است (← تورنتون، 1994، ص‌135، 156ـ 157، 164، 172). زبان اصلی مردم در شمال دیره‌جات پشتو* است و به زبان جَتکی که مخلوطی از پنجابی و سندی است، نیز تکلم می‌شود؛ اما در جنوب، دو زبان بلوچی و پنجابی غربی رایج‌است ()فرهنگ جغرافیایی سلطنتی هند(، همانجاها).مهم‌ترین شهر جنوب دیره‌جات، دیره‌غازی‌خان، در کنار رود سند و غرب مولتان واقع شده و در 1378ش/1999، بیش از 000،190 تن جمعیت داشته‌است. محصولات کشاورزی و برخی از صنایع‌دستی این شهر شهرت دارد، اما بیشتر به سبب مساجد و مدارس اسلامی آن مشهور است (← تورنتون، 1858، ص‌267ـ268؛ )فرهنگ جغرافیایی سلطنتی هند(، ج‌11، ص‌257ـ258؛ عفیفی، ذیل «دراغازی‌خان»؛ )سالنامه جمعیتی 2009ـ 2010( ، ص‌344).در شمال دیره‌جات، شهر دیره‌اسماعیل‌خان واقع شده‌است. این شهر در حدود دویست کیلومتری شمال‌غربی دیره‌غازی‌خان و 150 کیلومتری شرق مرز افغانستان، قرار دارد. شهر و ناحیه دیره‌اسماعیل‌خان، به سبب قرارگرفتن در مسیر تجاری هند ـ خراسان اهمیت داشته‌اند (تورنتون، 1858، ص‌268؛ )فرهنگ جغرافیایی سلطنتی هند(، ج‌11، ص‌266، 268ـ269؛ عفیفی، ذیل «درا اسماعیل‌خان»).در شمال ناحیه دیره‌اسماعیل‌خان، ناحیه بنّو قرار داشت (← )اطلس جامع جهان تایمز(، همانجا) که از نیمه دوم قرن سیزدهم/ نوزدهم به‌بعد، تابع دیره‌جات بود (← پوپ ، ص‌6؛ توربورن ، مقدمه دوراند ، ص‌1). این ناحیه همواره یکی از مهم‌ترین مناطق دیره‌جات بود ()منتخبی از گزارشهای دولت هند( ، ش 6، ص‌12) و مرکز آن، شهر بنّو و نیز شهر کالاباغ(کلاباغ) در شمار شهرهای مهم دیره‌جات بودند (جغرافیای هندوستان، ص‌96). امروزه بنّو (به مرکزیت شهری به همین نام) بخشی از ایالت سرحد است، اما کالاباغ تابع آن نیست و در ایالت پنجاب واقع شده‌است (← )ایالت مرز شمال‌غرب ]نقشه([ ).دیره‌جات در نیمه نخست قرن سیزدهم/ نوزدهم به تصرف سیکهای مستقر در لاهور درآمد و برخی از شهرهای آن، ازجمله دیره‌اسماعیل‌خان و دیره‌غازی‌خان بسیار آسیب دیدند و برخی از مساجد مهم آنها به معابد سیک تبدیل شدند (← ریچی، همانجا؛ )گزارش وستمینستر(، ج‌36، ص‌484ـ486؛ )فرهنگ جغرافیایی سلطنتی هند(، ج‌11، ص‌251، 258، 262، 270ـ271؛ تورنتون، 1994، ص‌155، 162، 164). همچنین سیکها* در نزدیکی شهر دیره‌فاتح‌خان قلعه‌ای مستحکم به‌نام گیرانگ ساختند که موجب از رونق افتادن آن شهر شد؛ به‌علاوه کل ناحیه دیره‌فاتح‌خان از آن پس، گیرانگ خوانده شد (ادواردز ، ج‌1، ص‌37). دیره‌فاتح‌خان امروزه تنها روستایی کوچک است (کومار ، ص‌338).شهرهای دیره‌جات براثر حوادث طبیعی چون سیل و زلزله نیز آسیبهای جدّی دیدند. هرچند رودخانه سند در رونق حیات اقتصادی این منطقه مؤثر بوده، اما طغیان این رودخانه بارها موجب ویرانی شهرهای دیره‌جات شده‌است. برای مثال، شهر دین‌پناه در کنار سند براثر سیل و زلزله شدید در 1234، به‌کلی ویران شد. در 1238، سیل دیره‌اسماعیل‌خان را خراب کرد و دیره‌غازی‌خان نیز در 1272 و 1299 براثر جاری‌شدن سیل آسیب جدّی دید (← تورنتون، 1858، ص‌267؛ )گزارش وستمینستر(، ج‌36، ص‌484؛ )فرهنگ جغرافیایی سلطنتی هند(، ج‌11، ص250، 258، 269).دیره‌جات از میانه قرن سیزدهم/ نوزدهم به تصرف حکومت بریتانیا درآمد و تا استقلال هند و پاکستان در 1326ش/ 1947 همچنان در اشغال آنها بود ()گزارش عمومی تشکیلات ایالت پنجاب( ، ص‌29، 31؛ )فرهنگ جغرافیایی سلطنتی هند(، ج‌11، ص‌271). در دوره تسلط بریتانیا بر این منطقه، از اواخر قرن سیزدهم/ نوزدهم، ناحیه مظفرگره (به مرکزیت شهری به همین نام)، در مشرق سند نیز تابع دیره‌جات بود (← ماسی ، ص‌v(((،x().منابع : جغرافیای هندوستان، ترجمه حسین حسینی شیرازی، چاپ جمشید کیان‌فر، در گنجینه بهارستان (تاریخ 3 ـ تاریخ و جغرافیای شبه‌قاره هند)، به‌کوشش جمشید کیان‌فر، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1388ش؛ عبدالحکیم عفیفی، موسوعة 1000 مدینة اسلامیة، بیروت 1421/2000؛ نقشه راهنمای پاکستان، مقیاس 000، 000،1:2، تهران: گیتاشناسی، ]بی‌تا.[؛Atlas of Pakistan, Rawalpindi: Survey of Pakistan, [1997]; Bradshaw's handbook to the Bombay presidency, London [1864]; Demographic yearbook 2009-2010, New York: United Nations, Department of Economic and Social Affairs, 2011; Herbert Benjamin Edwardes, A year on the Punjab Frontier, in 1848-49, London 1851; EI2, s.v. "De(adjra(t" (by M. Longworth Dames); Surjit Singh Gandhi, History of Sikh gurus retold: 1606-1708 C.E., New Delhi 2007; General report upon the administration of the Punjab Proper, for the year 1849-50 & 1850-51, Lahore: Printed at the Chronicle Press, by Mahomed Azrem, 1854; The Imperial gazetteer of India, vol.11, New Delhi: Today & Tomorrow's Printers & Publishers, 1908; Raj Kumar, Encyclopaedia of untouchables: ancient, medieval and modern, Delhi 2008; Charles Francis Massy, Chiefs and families of note in the Dehli, Jalandhar, Peshawar and Derajat divisions of the Panjab, Allahabad 1890; J. G. Medley, "Engineering in the , Derajat", in Professional papers on Indian engineering vol.3, ed. J.G. Medley, Roorkee, India: Thomason College Press, 1866; Vanit Nalwa, Hari Singh Nalwa: champion of the Khalsaji, 1791-1837, New Delhi 2009; North-West Frontier Province [map], scale 1:1'000'000, Rawalpindi: Survey of Pakistan, 1995; John Thompson Platts, A dictionary of Urdu(, classical Hind(, and English, New Delhi 2006; G. U. Pope, A text-book of Indian history, London 1871; Leitch Ritchie, The British world in the East: a guide historical, moral, and commercial to India, China, Australia, South Africa, and the other possessions or connexions of Great Britain in the eastern and southern seas, London 1846; Selections from the records of the government of India: Foreign Department, no.6, Calcutta: Thos. Jones, Calcutta Gazette Office, 1854; Septimus Smet Thorburn, Report on the first regular land revenue settlement of the Bannu district in the Derajat division of the Punjab, Lahore 1879; Edward Thornton, A gazetteer of the countries adjacent to India on the North-West, London 1844, repr. New Delhi 1994; of idem, A gazetteer of the territories under the government of the native states on the the East-India Company, and comprehensive Times The 1858; London India, continent of atlas of the world, London: Times Books, 2005; The Westminster review, vol.36, London: Tr(bner, 1869.