دوازده

دوازده، از نمادهای عددی متداول در همة فرهنگها ازجمله در سنّت اسلامی. عدد دوازده در میان بیشتر اقوام و ملل، مبنای تقسیم و نماد گذشت زمان و طی دورة کمال و چرخیدن و گشتن است ()دایرة‌المعارف دین(، ج11، ص‌17؛ صدقه، ص‌11). از جمله اشارات و دلالتهای رمزآلود عدد دوازده اشاراتی است که در متون مقدس دینی و نمادهای اسطوره‌ای آمده‌است، و این عدد از جهت جنبه‌های ماوراءالطبیعی، یُمن و شگون و قداست ویژه‌ای یافته‌است. همچنین در محاسبات و شمارش بخشهای مختلف برخی امور مبنایی، عدد دوازده سیری تکاملی را نشان می‌دهد و شمارة فرجام یک عمل و پایان دوره است (← ادامة مقاله).هرچند گونه‌های کاربرد نمادین دوازده در منابع و متون اسلامی همچون قرآن و متون تاریخی و ادبی از بسیاری جهات با هم ارتباط و هم‌پوشانی دارند، می‌توان آنها را به سه دسته متمایز تقسیم کرد، که البته مضمون کمال و تمامیت در هر سه آنها ملاحظه می‌شود (← دونالدسون، ص‌112؛ )دایرة‌المعارف قرآن(، ج‌3، ص‌553):1) در دسته‌بندیها و گونه‌شناسیها. تقسیمات دوازده‌گانه‌ای دربارة گردش کیهان، فضا، زمان و در پایه‌ریزیها و شالوده‌بندیهای مختلف دیده می‌شود، ازجمله: برجهای دوازده‌گانه فلکی (← مسعودی، ج‌1، ص‌84؛ مطهربن طاهر مقدسی، ج‌2، ص‌15؛ ابن‌خلدون، ج‌:1 مقدمه، ص‌64؛ )دایرة‌المعارف دین(، همانجا؛ صدقه، ص‌11ـ 15؛ نیز ← برج*)؛ یا تقسیم‌بندیهای دوازده‌گانه در علوم، مثلاً در علم ادب (حاجی‌خلیفه، ج‌1، ستون 44؛ صدیق‌حسن‌خان، ج2، ص44).2) در بیان تعدد و کثرت. بسیاری گونه‌های کاربردی عدد دوازده و واحدهای دوازده‌تایی، هم در روایتهای تاریخی پیش از اسلام و هم دوران اسلامی برای بیان کثرت اندازه و مقدار است، که در اغلب موارد برای افادة نوعی کمال و تمامیت به‌کار می‌رفته‌اند. مثلاً استواری زمین بر دوازده ستون بنابر عقیده یهودیان (← کوهن، ص‌56) یا این باور رایج‌ که کتاب اوستا بر پوست دوازده هزار گاو نگاشته شده‌ بود (طبری، ج‌1، ص‌561؛ مطهربن طاهر مقدسی، ج‌3، ص‌153). همچنین، در بیان عظمت و اقتدار یک سپاه، یک شهر و یک گروه واحدهای دوازده‌تایی کاربرد داشته‌اند؛ در جنگها استفاده از دوازده هزار سوار یا نیروی سپاهی قدرت و شکست‌ناپذیری را نشان می‌داد. این تعداد به شکلی نمادین و اغراق‌گونه در بزرگ جلوه‌دادن تواناییها و اقتدار یک سپاه و در بیان شمار نیروهای پشتیبانی و حتی خدم و حشم نیز ذکر می‌شد (لشکریان دوازده هزار نفری سلیمان ← ابن‌خلدون، ج‌:1 مقدمه، ص‌15؛ تقاضای لهراسب از بَخْتَنَصّر برای بردن دوازده هزار سوار به شام ← دینوری، ص‌23؛ انتخاب دوازده هزار دلیر جنگی توسط سیاوش برای جنگ با افراسیاب تورانی ← فردوسی، ج‌3، ص‌42؛ لشکر دوازده هزار نفری اردشیر ساسانی برای فرونشاندن شورش هفتواد ← همان، ج‌7، ص150؛ یگانهای دوازده هزار نفری سواره سپه‌سالاران خسروپرویز ساسانی ← همان، ج9، ص189؛ سپاه دوازده هزار نفری اسفندیار در برابر رستم ← دینوری، ص‌25، برای مواردی دیگر ← همان، ص‌79؛ حضور دوازده هزار زن و کنیز در دربار خسروپرویز ← مطهربن طاهر مقدسی، ج‌3، ص‌205؛ برای مثالهایی از کاربرد در مقام بیان کثرت در منابع تاریخی و جغرافیایی دوران اسلامی: سپاه دوازده هزار نفری اسماعیل سامانی در جنگ عَمرولیث صفاری ← حمداللّه مستوفی، ص‌373؛ برای نشان‌دادن همراهی دوازده هزار نفری در منابع بیشتر ← دینوری، ص‌181؛ مسعودی، ج‌3، ص‌248؛ ابن‌جوزی، ج‌5، ص‌326؛ مطهربن ‌طاهر مقدسی، ج‌2، ص‌179؛ گماشتن دوازده هزار نفر برای پاسداری از شهر همدان ← ابن‌فقیه، ص‌219؛ در بیان ضعف و ناتوانی برای تعداد کمتر از دوازده هزار: یزیدبن عمر در نامه‌ای می‌نویسد لشکریان او به دوازده هزار تن نمی‌رسند ← دینوری، ص‌360).استفاده از واحدهای دوازده‌تایی در برخی موارد نشان از نوعی قداست‌بخشی به گونه‌ها یا نوعی حصر برای کمال است. مثلاً، دوازده چشمه در قرآن (بقره: 60؛ اعراف160:). همچنین، مشهورترین رودهای جهان اسلام را دوازده عدد شمرده‌اند (محمدبن احمد مقدسی، ص‌19)، یا اینکه منشأ رودی چون نیل از دوازده سرچشمه است (مسعودی، ج‌1، ص‌112)؛ یا اشاره به دوازده اقلیم و ملیت (عارف تامر، ص‌402)؛ یا کشت دوازده هزار نخل، دوازده هزار زیتون و دوازده هزار سرو در هریک از باغهای بهرام گور (طبری، ج‌2، ص80).در ذکر تدبیرها و اندرزها و توصیه‌ها استفاده از واحدهای دوازده‌تایی که عمدتاً‌ جنبة تمامیت و شمول دارند، دیده می‌شوند. مثلاً، در اساطیر یونانی مراحل دوازده‌گانة سلوک عرفانی با عنوان آزمایشهای روح برای تقرب به خداوند (← صدقه، ص‌11-13؛ گریمال، ص190)؛ دوازده منزل در فتوت‌نامه‌ها (← آیین قلندری، ص330)؛ دوازده پند و نصیحت بزرگمهر به انوشیروان (مسعودی، ج‌1، ص310)؛ دوازده کلمه و دوازده بند اعتقادی نزد اهل فتوت (آیین قلندری، ص‌270ـ272، 285ـ288).در ذکر تعداد خلفا و نقبا و مریدان: دوازده نقیب بنی‌اسرائیل در قرآن (مائده: 12)؛ دوازده پسر اسماعیل (مطهربن طاهر مقدسی، ج‌3، ص‌61)؛ دوازده حواری مسیح (انجیل لوقا، 13:6؛ 8 :1؛ 1:9)؛ تعداد بیعت‌کنندگان با پیامبر در پیمان دوم عقبه (← ابن‌سعد، ج‌1، ص220؛ طبری، ج‌2، ص‌356)؛ تعداد خلفای پیامبر که طبق حدیث از قریش بودند (ابن‌کثیر، ج‌3، جزء6، ص‌205، 254)؛ تعداد سادات نقیب در فرقة نُصَیْریه (صدقه، ص‌16)؛ اعتقاد شیعیان امامی به دوازده جانشین منصوص‌ پیامبر صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلّم.به‌کاربردن میزانهای دوازده واحدی برای خراج، جزیه، مالیات، خون‌بها، غنیمت و هدیه، همچون تعیین دوازده شتر غنیمت برای هر سوار (← واقدی، ج‌3، ص‌949)؛ دوازده درهم جزیه (ابن‌ابی‌یعلی، ج2، ص112)؛ اختصاص‌دوازده هزار درهم برای زنان پیامبر در سال توسط عمر (ذهبی، ج‌2، ص‌214).3) در بیان طول مدت انجام و فرجام امور. استفاده از عدد دوازده برای اشاره به طول مدت زمان آغاز تا پایان یک عمل در بین اقوام و ملل مختلف دیده می‌شود. برای مثال، طول عمر دوازده هزار سالة جهان که مجموع عمر مادی و غیرمادی جهان است، در داستانها و اسطوره‌های آفرینش زردشتی (← بندهش، ص155) از این دسته است. بنابر عقیدة حکما، دوران غلبه حمل دوازده هزار سال به‌طول می‌انجامد (مسعودی، ج‌2، ص‌362). دوازده ماه سال (توبه: 36؛ )دایرة‌المعارف قرآن(، ج‌3، ص‌553؛ داودی، ص‌111) را نیز می‌توان از این‌گونه برشمرد.استفاده از واحدهای دوازده‌تایی برای نشان‌دادن طول مدت و استمرار تاریخی یک پدیده مثل حکومت پادشاهان (← بندهش، ص‌155-156؛ مسعودی، ج‌1، ص‌312، ج‌2، ص‌27، 214)؛ مدت پیکار و نبرد (برای نمونه نبرد اردشیر با ملوک‌الطوایف دیگر ← مسعودی، ج‌1، ص‌289)، یا نشان‌دادن کمیت و بُعد مسافت و فاصله در ثبت گزارشهای تاریخی رواج‌ بسیار داشته‌است (برای نمونه طول مدت دوازده روزه و دوازده ساله برای بیان فواصل؛ ← مطهربن طاهرمقدسی، ج‌2، ص‌17؛ محمدبن‌احمد مقدسی، ص‌232).در بین برخی از اقوام و فرهنگها دوازده سالگی سن ورود به مرحلة رشد و تکامل عقلانی و شروع خردورزی و مصلحت‌اندیشی است. مثلاً، در انجیل (انجیل لوقا: 42:2) آمده عیسی در دوازده سالگی به هیکل رفت؛ داود، سلیمان را که دوازده ساله بود به جانشینی و مشاورة خود تعیین کرد (یعقوبی، ج‌1، ص‌56؛ مطهربن‌طاهر مقدسی، ج‌3، ص‌103)؛ یوسف هنگامی که در خواب دید یازده ستاره و خورشید و ماه بر او سجده می‌برند، دوازده ساله بود (ابن‌اثیر، ج‌1، ص‌138)؛ یا بهرام گور در دوازده سالگی در کسب علم و دانش سرآمد معلمان و اهل ادب شد (طبری، ج‌2، ص70).منابع : علاوه بر قرآن و کتاب مقدس؛ آیین قلندری: مشتمل بر چهار رساله در باب قلندری، خاکساری، فرقه عجم و سخنوری، چاپ ابوطالب میرعابدینی و مهران افشاری، تهران 1374ش؛ ابن‌ابی‌یعلی، طبقات‌الحنابلة، بیروت ]بی‌تا.[؛ ابن‌اثیر؛ ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت 1412/1992؛ ابن‌خلدون؛ ابن‌سعد، (بیروت)؛ ابن‌فقیه؛ ابن‌کثیر، البدایة و النهایة، ج3، چاپ احمد ابوملحم و دیگران، بیروت 1409/1988؛ بندهش، ]گردآوری [فرنبغ دادگی، ترجمة مهرداد بهار، تهران 1369ش؛ حاجی‌خلیفه؛ حمدالله مستوفی، تاریخ گزیده؛ محمد سیدداودی، معجم‌االارقام فی القرآن الکریم، قاهره 1406/ 1986؛ احمدبن‌داوود دینوری، الاخبارالطوال، چاپ عبدالمنعم عامر، قاهره 1960، چاپ افست قم 1368ش؛ ذهبی؛ جین م. صدقه، معجم‌الاعداد: رموز و دلالات، بیروت 1994؛ صدیق حسن‌خان، ابجدالعلوم، ج2، بیروت 1395؛ طبری، تاریخ (بیروت)؛ عارف تامر، «الاعداد و دلالاتها علی الموجودات»، الموسم، ش 15 (1414)؛ ابوالقاسم فردوسی، شاهنامه فردوسی، چاپ برتلس و دیگران، مسکو 1963-1971؛ آبراهام کوهن، گنجینه‌ای از تلمود، ترجمه از متن انگلیسی از امیرفریدون گرگانی، تهران 1382ش؛ مسعودی، مروج‌(بیروت)؛ محمدبن احمد مقدسی؛ مطهربن طاهر مقدسی، کتاب‌البدء و التاریخ، چاپ کلمان هوار، پاریس 1899ـ 1919، چاپ افست تهران 1962؛ محمدبن عمر واقدی، کتاب المغازی، چاپ مارسدن جونز، لندن 1966؛ یعقوبی، تاریخ؛Bess Allen Donaldson, The wild rue: a study of Muhammadan magic and folklore in Iran, London 1938, repr. New York 1973; Encyclopaedia of the Qur’ān, ed. Jane Dammen Mc Auliffe, Leiden: Brill, 2001-2006, s.v. "Numbers and enumeration" (by Andrew Rippin); The Encyclopedia of religion, ed. Mircea Eliade, New York 1987, s.v. "Numbers: an overview" (by Annemarie Schimmel); Pierre Grimal, Dictionnaire de la mythologie grecque et romaine, Paris 1986.