تقویم الابدان فی تدبیر الانسان (یا منهاج‌البیان‌فی تقویم الابدان )، کتابی در پزشکی به عربی از ابوعلی یحیی‌بن عیسی معروف به ابن‌جَزْلَه * (متوفی 493) که در زمان خلافت مقتدی بامراللّه (467ـ487) و برای او نگاشته شده است (ص 4).این کتاب شامل یک مقدمه، فهرست و مشروح مطالب (هر دو به‌صورت جدول) و فصلی مشتمل بر دستورهایی برای درمان مناسب بیمار است. مؤلف در مقدمه در بارة سبب تألیف کتاب گفته است که آن را برای بی‌نیاز کردن جوینده از مراجعه به کتابهای مفصّل پزشکی نگاشته، و کتاب را «قلیل‌الحجم کثیرالعلم» وصف کرده است (همانجا). قسمت عمدة مطالب کتاب در قالب جدولهایی مانند جداول تقویم نجومی تنظیم شده و احتمالاً ابن‌جزله در به‌کارگیری این روش به کتاب تقویم‌الصّحّة * ابن‌بطلان (متوفی 444) نظر داشته است (ترجمة فارسی، بنیاد فرهنگ ایران، 1350 ش). در دوره‌های بعد عده‌ای دیگر، از جمله حُبَیش‌بن ابراهیم تفلیسی (قرن هفتم) در تقویم الادویة المفردة و الاغذیة ، از این روش تقلید کردند ( رجوع کنید به محقق، ص10ـ11). ابن‌جزله در این کتاب اطلاعاتی را در بارة 352 بیماری در 44 جدول آورده است. هریک از جدولها دوازده خانه دارد: خانة اول نام بیماری، چهارخانة بعدی مزاج و سن بیمار و زمان و مکان ابتلا به بیماری، خانة ششم درجة بیماری از جهت عادی یا خطرناک بودن، خانه‌های هفتم و هشتم سبب بیماری و علامت آن، خانة نهم تجویز استفراغ و انواع آن، خانة دهم گواراترین درمان با غذاها و داروها که از آن به درمان شاهانه (التدبیرالمَلِکی) تعبیرشده است، خانة یازدهم داروهای آسان‌یاب، و خانة دوازدهم درمان عمومی (التدبیرالعام) شامل درمان با دارو یا غذا یا جراحی (علاج بِالْیَد؛ ص 4ـ 5). ابن‌جزله در فصل پایانی، به ذکر نکاتی پرداخته که پزشک باید به آنها توجه کند، از جمله نوع و سبب بیماری، نیرو و مزاج طبیعی و غیرطبیعی بیمار، شرایط زمانی و مکانی، استفاده نکردن از دارو وقتی که بیماری با غذا درمان‌شدنی باشد، ترجیح داروهای ضعیف و مفرد بر داروهای قوی و مرکّب، و توجه به حفظ نیروی بیمار در دورة درمان ( رجوع کنید به ص 96ـ100).تقویم‌الابدان به‌سبب اختصار و احتوای آن بر مطالب گوناگون پزشکی، از قدیم موردتوجه بوده و نسخه‌های متعددی از آن در کتابخانه‌های دنیا وجود دارد. اهمیت آن به‌پایه‌ای بود که بارها آن را ترجمه و تلخیص کردند، از جمله سپهسالار علی فرزند عبداللّه در 647 و محمداشرف فرزند شمس‌الدین محمدطبیب برای شاه‌سلیمان صفوی (1077ـ 1105) آن را به فارسی ترجمه کردند. نسخه‌های متعددی از این ترجمه‌ها در کتابخانه‌های ایران و هند و ترکیه و آلمان و انگلستان موجود است ( رجوع کنید به منزوی، ج5، ص3383ـ 3385؛ ششن و دیگران، ص 31). مختصر تقویم الابدان ، نوشتة عبدالحلیم‌بن عبداللّه قُوَه لَوی در 1066، نیز در کتابخانة دانشگاه استانبول نگهداری می‌شود (ششن و دیگران، همانجا). همچنین نسخه‌های متعددی از متن عربی کتاب در کتابخانه‌های ایران و کشورهای دیگر وجود دارد (برای ایران رجوع کنید به کتابشناسی نسخ خطی پزشکی ایران ، ص 77ـ 78؛ برای کشورهای دیگر رجوع کنید به بروکلمان، ج 1، ص 639، ) ذیل ( ، ج 1، ص 888؛ ششن و دیگران، ص30ـ 31؛ اسکندر، 1967، ص 199ـ200؛ همو، 1984، ص80). فرج‌بن سالم در 679/1280 آن را به لاتینی ترجمه کرد ( د. اسلام ، چاپ دوم، ذیل «ابن‌جزله»). این ترجمه ابتدا در 1531، و بار دوم در 1533 به چاپ رسید. در 1533، میخائیل هِر آن را با نام ) جداول صِحَت ( به آلمانی ترجمه کرد (همان، ذیل «ابن‌بطلان»). این کتاب در همان سال در استراسبورگ به فرانسوی ترجمه شد (ون‌دایک ، ص 220). این کتاب در 1275، 1285 و 1303 در ایران چاپ سنگی (صدری‌افشار، ص 213) و در 1333 در دمشق چاپ سربی شد (سرکیس، ج1، ستون 64).منابع: ابن‌جزله، کتاب تقویم‌الابدان فی تدبیر الانسان ، دمشق 1333؛ سرکیس؛ رمضان ششن، جمیل آقپنار، و جواد ایزگی، فهرس‌مخطوطات الطب الاسلامی باللغات العربیة و الترکیة و الفارسیة فی مکتبات ترکیا ، استانبول 1404/ 1984؛ غلامحسین صدری‌افشار، کتابنامة علوم ایران ، تهران 1350 ش؛ کتابشناسی نسخ خطی پزشکی ایران ، تنظیم و تدوین اکرم ارجح و دیگران، تهران 1371 ش؛ مهدی محقق، «واژه‌های فارسی در کتاب‌تقویم‌الادویة حبیش‌بن‌ابراهیم تفلیسی»، نامة‌فرهنگستان ، سال4، ش 3، (پاییز 1377)؛ احمد منزوی، فهرستوارة کتابهای فارسی ، تهران 1374 ش ـ ؛ ادوارد ون دایک، کتاب اکتفاء القنوع بماهومطبوع ، چاپ محمدعلی ببلاوی، مصر 1313/ 1896، چاپ افست قم 1409؛Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden 1943-1949, Supplementband , 1937-1942; EI 2 , s.vv. "Ibn Djazla" (by J. Vernet), "Ibn But ¤ la ¦ n" (by J. Schacht); A. Z. Iskandar, A catalogue of Arabic manuscripts on medicine and science in the Wellcome Historical Medical Library , London 1967; idem, A descriptive list of Arabic manuscripts on medicine and science at the University of California, Los Angeles , Leiden 1984.
