تَریم ، شهری در حَضْرَموت. در حدود چهل کیلومتری شمالشرقی شهر شِبام و حدود 25 کیلومتری شمالشرقی شهر سیئون * ، در پایان وادی حضرموت و آغاز وادی مَسیله واقع است. فاصلة آن تا بندر معروف مُکَلا (مرکز حضرموت) از طریق شهر شِحر، در ساحل خلیج عدن، حدود چهارصد کیلومتر است. بنا بر منابع اسلامی، نام شهر از تَریمبن سُکُونبن اَشرَسبن کِنده گرفته شده یا از نام نخستین کسی که در آنجا اقامت کرده است؛ یعنی، تریمبن حضرموتبن سَبَأ الاصغر (حجری یمانی، ج 1، جزء 1، ص 143). به نوشتة یاقوت حموی (ج 1، ص 846)، نام شهر از نام قبیلهای به همین نام گرفته شده است.تریم در گذشته مرکز حضرموت و قدیمترین سلطاننشین آن بود (کحّاله، ص 320). مسجد جامع آن در قرن چهارم احداث شد ( الموسوعة الیمنیة ، همانجا).تریم در آغاز خلافت ابوبکر (11ـ13) محل نزاع سپاه خلیفه و یاران اشعثبن قیس کندی بود و در پی پناه بردن سپاهیان خلیفه به تریم و محاصرة شهر به دست اشعث، زیادبن لبید (نمایندة خلیفه) ابوبکر را از محاصرة شدید همراهانش در تریم آگاه کرد. در این منازعات اشعث شکست خورد ( رجوع کنید به ابناعثم کوفی، ج 1، ص 70 به بعد).در سدة سوم، تریم کانون علمی منطقه بهشمار میرفت و ادبا و فضلای بسیاری از شهرهای دیگر، از جمله از عدن و صنعا، در آن بهسر میبردند (صلاح بکری، ج 1، ص 75ـ 76). همچنین موطن آل باعلوی * است.ابنحائک (ص 170) در سدة چهارم تریم را «شهری بزرگ» وصف کرده و عبداللّه بَکری (ج 1، ص 311) در سدة پنجم آن را «قلعه» خوانده است. در برخی منابع سدة ششم نیز از «شهر» تریم یاد شده است ( رجوع کنید بهادریسی، ج 1، ص 56؛ اسکندری، ص 63؛ عماره یمنی، ص 67).در منابع از دو عالِم شریف، ابوقَدْر/ اَقدَر/ أکدر و ابوبُکَیر، یاد شده که هر دو در 577 یا 575 در تریم به دست عثمان زِنجاری (نمایندة ایوبیان که حضرموت را از عدن گرفته بود) به شهادت رسیدند (حجری یمانی، ج 1، جزء 1، ص 144؛ الموسوعة الیمنیة ، همانجا). به نوشتة صلاح بکری (ج 1، ص 81)، در 577 آلراشد در شهر اعلان استقلال کردند و هنگامی که خبر به عثمان رسید، وی بسیاری از علمای تریم را، که مشوق آلراشد بودند، کشت. به روایتی دیگر، در 579 هنگامی که زنجاری خبر ورود ملک عزیز طُغْتِگینبن ایوب، دومین سلطان ایوبی، را از مصر به یمن شنید و دانست که او زَبید و پیرامون آن را تصرف کرده است، وحشتزده بهحضرموت گریخت و تمامی دانشمندان آنجا را به قتل رساند (صلاح بکری؛ حجری یمانی، همانجا).در نیمة دوم سدة ششم، در زمان سلطان عبداللّهبن ابیراشدبن ابیقحطان حِمیَری، تریم مهمترین شهر علوم دینی در یمن بود (صلاح بکری، ج 1، ص 80). در نیمة اول سدة هفتم، در پی اصرار آلراشد که درصدد تسلط دو باره بر شهر بودند، بنونَهْد تریم را فتح و سه سال بر آن حکومت کردند. در 637، گروههایی از قبایل آلاقبال و آلابیقحطان به تریم حمله و بازار آنجا را غارت کردند. در این زمان بیشتر اهالی از شهر خارج شدند و مدتی نماز جمعه در آنجا برگزار نشد (همان، ج1، ص86 ـ87).در سدة نهم، با کشته شدن بدربن محمدالکثیری، سلطان شهر، تریم و پیرامون آن منطقهای ناامن شد (همان، ج 1، ص 96). دو تن از بزرگان تریم در سدة نهم، ابوعبداللّه محمدبن احمدبن علی بافضل سعدی (فقیه) و علیبن ابیبکر خطاب (عارف) بودند (ابندیبع، ص 119، 127).در سدههای دوازدهم و سیزدهم مدتی آلکثیر بر این شهر حاکم بودند. از وقایع مهم این دوره میتوان به محاصرة شهر بهدست گروههایی از آلغرامه و آلتمیم در 1263 و شکست آنها بهدست امیر عَبّودبن سالم کثیری اشاره کرد (صلاح بکری، ج 1، ص 123ـ124).در نیمة اول سدة چهاردهم، با همت بزرگان آلکاف در تریم، «جمعیة الحق» با هدف اصلاحات اجتماعی تریم تشکیل شد. این جمعیت در 1343 شهر را بهدست گرفتند (همان، ج 2، ص 54).برخی پژوهشگران معاصر در بارة شهر تریم مطالبی نوشتهاند، از جمله لوئی واندن برگ ، لاندبرگ ، لئو هیرش و جیمز تئودور بنت . واندن برگ تریم را پایتخت حقیقی و قدیمی حضرموت، مرکز صنعتی با حداکثر 000 ، 10 تن جمعیت وصف کرده و از مساکن خالی، مساجد و راههای ویران آنجا یاد نموده است ( د. اسلام ، چاپ اول، ذیل مادّه). لاندبرگ از «رباط تریم» (مدرسة تریم) یاد کرده و هیرش (اولین اروپایی که در 1311/ 1893 از تریم و شبام و سیئون دیدن کرد) از محلههای متروک در سمت جنوبغربی شهر خبر داده است. در 1312/ 1894 نیز بنت نفوذ حاکمان تریم و سیئون را تنها محدود به شهرها دانسته است (همانجا).در 1343 ش/ 1964، کحّاله تریم را شهری صنعتی و دارای پارچهبافی و ابریشمبافی، تابع دولت آلکثیر، دارای سکههایی از نقره و مس، و با مردمانی که به زبان «عُقَیْله» (زبان بومی و احتمالاً متعلق به ساکنان قدیمی حِمْیَری) سخن میگویند، وصف کرده و از مناطق متروک در جنوب شهر و نیز از قبر هود پیغمبر در درة برهوت در قسمت راست تریم یاد کرده است (ص 321، 353، 359).بعدها سیئون، شهر بزرگ دیگر حَضرمی، موقتاً به جای تریم مرکز آموزش اسلامی شد، اما تریم تا امروز در این زمینه شهرت بیشتری داشته است. تریم مرکز بسیاری از مجموعههای بزرگ خصوصی نسخههای خطی است ( د. اسلام ، چاپ دوم، ذیل مادّه). جمعیت آن در 1375ش، 000 ، 10 تن ذکر شده است (معلوف، ذیل مادّه). از این شهر به عنوان مرکز قسمتِ داخلی حضرموت، در مقابل مکلا (مرکز قسمتِ ساحلی)، یاد شده است (عبدلی، ص370؛ نیز رجوع کنید به جرافی یمنی، ص 47).منابع: ابناعثم کوفی، کتاب الفتوح ، ج 1، حیدرآباد دکن 1388/1968؛ ابنحائک، صفة جزیرةالعرب ، چاپ محمدبنعلیأکوع، بغداد 1989؛ ابندیبع، الفضل المزید علی بغیة المستفید فی اخبار زبید ، چاپ محمد عیسی صالحیه، کویت 1402/1982؛ محمدبن محمد ادریسی، کتاب نزهة المشتاق فی اختراق الا´فاق ، قاهره: مکتبة الثقافة الدینیة، ] بیتا. [ ؛ نصربن عبدالرحمان اسکندری، کتاب الامکنة و المیاه و الجبال ، چاپ فؤاد سزگین، فرانکفورت 1410/ 1990؛ صلاح بکری، تاریخ حضرموت السیاسی ، مصر ?] 1353 [ ـ 1355/ ?] 1935 [ ـ 1936؛ عبداللّهبن عبدالعزیز بکری، معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع ، چاپ مصطفی سقا، بیروت 1403/ 1983؛ عبداللّه جرافی یمنی، المقتطف من تاریخ الیمن ، بیروت 1407/ 1987؛ محمدبن احمد حجری یمانی، مجموع بلدان الیمن و قبائلها ، چاپ اسماعیلبن علی أکوع، صنعا 1416/ 1996؛ احمد فضل عبدلی، هدیة الزمن فی اخبار ملوک لحج و عدن ، ] قاهره [ 1418/ 1997؛ عمارهبن علی عماره یمنی، تاریخ الیمن المسمّی المفید فی أخبار صنعاء و زبید ، چاپ محمدبن علی أکوع، صنعا 1985؛ عمررضا کحّاله، جغرافیة شبه جزیرة العرب ، چاپ احمدعلی، مکه 1384/1964؛ لویس معلوف، المنجد فی اللغة و الاعلام ، بیروت 1996؛ الموسوعة الیمنیة ، چاپ احمد جابرعفیف و دیگران، صنعا 1412/ 1992، ذیل «تریم» (از حسین عبداللّه عمری)؛ یاقوت حموی؛
