تِرمِذی، ابوعبداللّه محمدبن علی ملقب به حکیم، محدّث، مؤلف و از عرفای بزرگ قرن سوم. غیر از آنچه وی در شرح‌حال خود نوشته است، اطلاعات کمی در بارة او در کتب صوفیه وجود دارد.ترمذی به‌احتمال بسیار بین سالهای 205و215 در خانواده‌ای اهل علم در ترمذ به‌دنیا آمد. پدرش علی‌بن‌حسن یا علی‌بن حسین، محدّث بود. احتمالاً اولین معلمِ ترمذی پدرش بود. ترمذی نیز مانند او به سرزمینهای شرق اسلامی سفر کرد و در شهرهایی چون بغداد حدیث شنید. در بیست‌وهشت سالگی به حج رفت. در زمان اقامتش در مکه حالی روحانی به او دست داد که خود آن را سرآغاز سلوک عارفانه‌اش خوانده است. بر اثر این حال، وی میل شدیدی به کناره‌گیری از دنیا یافت و شروع به حفظ قرآن کرد.ترمذی پس از بازگشت به موطنش، به ریاضتهای شدید پرداخت و پس از چندی گروهی گرد او جمع شدند. ظاهراً دیدگاههای او سبب بدنامی‌اش شد و سرانجام نزد مقامات حکومتی متهم به ارتداد گردید. ترمذی برای دفاع از خود به اقامتگاه حاکم در بلخ رفت و گویا توانست این اتهام را رفع کند.بخشی از شرح‌حالی که ترمذی از خود به‌جا گذاشته، شرح رؤیاهای او و همسرش است که با مضامین رمزی، از وصول وی به مقامات عرفانی خبر می‌دهد.ترمذی به احتمال بسیار بین 295 و 300 درگذشت. بسیاری از صوفیه را از مریدان و پیروان او دانسته‌اند، از جمله احمدبن محمدبن عیسی از مشایخ عراق، حسن‌بن علی جوزجانی * و ابوبکرِ وراق * ترمذی. علما و عرفایی مانند امام محمد غزالی (برای نمونه رجوع کنید به ج 3، ص 399ـ409) و ابن‌عربی (برای نمونه رجوع کنید به سفر 2، ص 356ـ364) نیز از آثار و افکار او بهره برده‌اند.نفوذ ترمذی عمدتاً از طریق تألیفاتش پایدار ماند. آثار او را به دو دسته می‌توان تقسیم کرد: آثاری که با عناوین مختلف از آنها یاد شده است، و گزیده‌هایی از آثار پرحجم او. مهمترین آثار ترمذی عبارت‌اند از: 1) رسالة سیرة الاولیاء ، که شهرت آن بیشتر به‌سبب موضوع ختم ولایت است که یکی از بخشهای فرعی کتاب محسوب می‌شود، ولی عنوان ختم الولایة چنان شهرت یافت که کتاب به نام ختم الاولیاء یا ختم الولایة معروف، و دو بار هم به همین نام چاپ شد، یک بار به اهتمام عثمان یحیی در بیروت (1965/ 1344 ش) و بار دیگر در 1992/ 1371 ش در همانجا. ترمذی در این رساله برای نخستین بار موضوع سلسله مراتب اولیاءاللّه را مطرح کرد که قرنها بعد بر ابن‌عربی و از طریق او بر آثار صوفیان دیگر تأثیر گذاشت ( رجوع کنید به اولیاءاللّه * ؛ ولایت * ). 2) نوادر الاصول ، که در آن ضمن شرح و تفسیر 291 حدیث نبوی، در بارة عبادات و معاملات و سلوک و اخلاق سخن گفته است. این کتاب حجیمترین اثر ترمذی است و در 1293 در استانبول چاپ شده است. 3) علل‌الشریعة ، که در آن تکالیف شرعی به شیوه‌ای عرفانی تأویل شده است. ظاهراً ترمذی به سبب برخی مطالب این کتاب از زادگاهش بیرون رانده شد. از این اثر دو نسخة خطی، یکی در استانبول و دیگری در قاهره، وجود دارد. 4) کتاب الصلوة ، در بارة نماز و آثار آن به شیوة باطنی. این کتاب در 1965 در قاهره چاپ شد. 5) المَنهیّات ، که تأویل باطنی منهیّات شرعی است (بیروت 1986). 6) کتاب الحقوق ، در بارة تکالیف متقابل و واجب گروههای اجتماعی، که هر کدام منافع خاصی برای جامعه دارند. نسخة خطی آن در مخطوطات اسماعیل صائب در ترکیه موجود است. 7) کتاب الامثال ، مجموعه‌ای نسبتاً بزرگ از مثلهایی که در قرآن و سنّت پیامبر و کلام مشایخ آمده است و مقصود از نگارش آن تبیین ماهیت تجربه‌های عرفانی و طریقت صوفیانه است (قاهره 1975). 8) کتاب الفُروق ، که در آن مؤلف کوشیده است به کمک 164 جفت کلمة هم‌معنا، نشان دهد که کلمات مترادف وجود ندارند. این کتاب چاپ نشده است. نسخه‌های خطی متعددی از آن در کتابخانه‌های ترکیه و مصر و فرانسه وجود دارد. 9) کتاب الاَکیاس و المُغتَرّین ، در بارة اعمال صحیح و ناصحیح در ادای واجبات و مستحبات دینی، مانند وضو و نماز و طلب علم و نکاح و تلاوت قرآن و بنای مساجد و برخی خطاهایی که زهاد، سالکان مبتدی و جز آنها مرتکب می‌شوند، با عنایت به سیروسلوک عارفانه. غزالی در احیاء علوم‌الدین در رُبع مهلکات از این کتاب استفاده کرده است ( رجوع کنید به ص 399ـ435). 10) کتاب ریاضة النفس ، در مسائل انسان‌شناسی و طریقت عرفانی. این کتاب دو بار و آخرین بار به اهتمام آرتور جان آربری ( رجوع کنید به قاهره 1947) چاپ شده است. 11) کتاب ادب النفس ، شامل پرسشهایی در بارة عرفان و مخصوصاً در بارة معنای یقین (قاهره 1947). 12) منازل القاصدین ، اثری کم‌حجم در بارة هفت مقام یا منزل سیروسلوک. این کتاب با عنوان منازلُ العِباد نیز شناخته شده و در 1988 در قاهره به چاپ رسیده است. 13) علم الاولیاء ، در بارة علم اولیای الاهی و برخی موضوعات عرفانی دیگر. 14) الفَرقُ بین الا´یات و الکرامات ، که تکملة سیرة‌الاولیاء به شمار می‌آید و در آن موضوع امکان کرامات اولیا بررسی شده است. نسخه‌های خطی آن در مخطوطات اسماعیل صائب در ترکیه و در گوتینگن وجود دارد.این کتابها به اشتباه به ترمذی نسبت داده شده است: کتاب الحج و اسراره ، غور الامور ، الفرق بین الصدر و القلب و الفؤاد و اللُّب ، و معرفة الاسرار .ترمذی تا حد متکلمان و فقیهان تحصیل کرد و بر کل معارف اسلامی زمان خود احاطه داشت. او از تصوف زمان خود، بویژه مکتب بغداد، فاصله گرفت و در آثارش کلمة صوفی را به کار نبرد. وی را به جهت طلب حکمت و معرفت عرفانی در بارة آدم و عالم، باید حکیم دانست.ترمذی برای نگارش آثارش از منابع مختلفی بهره برده است؛ وی بی‌اینکه شیعه باشد از شیعه و حتی از جریانهای افراطی آن (غالیان) مطالبی اخذ کرد، از افکار و آرای گنوسی و نوافلاطونی استفاده کرد و مدتی نیز به خواندن علوم طبیعی پرداخت. او همة این عناصر فکری را با تجربه‌های عرفانی خود درآمیخت. وی نخستین مؤلفی است که نوشته‌هایش ترکیبی از تجارب عرفانی، انسان‌شناسی، جهان‌شناسی و الاهیات اسلامی است. به‌طور کلی نظام فکری ترمذی نمایندة حکمت قدیم اسلامی است که هنوز عناصر سنّت فلسفی ارسطویی و نوافلاطونی را نپذیرفته است.انسان‌شناسی و جهان‌شناسی در آثار او جایگاهی خاص دارد. ترمذی در انسان‌شناسی خود سه مرکز عمل را مشخص کرده است: سَر و قلب و شکم. جایگاه عقل سر و جایگاه نفس (شهوت و هوای نفس) شکم است. نفس (امّاره) و عقل با صدر که واجد نور الاهی یا معرفت است، در نزاع‌اند. جایگاه معرفت، قلب است و معرفت از قلب به صدر می‌تابد. معرفت عرفانی زمانی حاصل می‌شود که عارف با مجاهدت و ریاضت، تأثیر نفس را بر نور الاهی معرفت متوقف کند.موضوع مهم و محوری آثار ترمذی، موضوع ولایت است که بعدها در مکتب ابن‌عربی بسط یافت. وی ولایت را برتر از نبوت، و ولایت پیامبر اکرم را بالاتر از مقام نبوت او می‌دانست، زیرا به نظر وی نبوت صفت خلق در برابر خلق و ولایت صفت حق است.منابع: ابن‌عربی، الفتوحات المکیـّة ، سفر 2، چاپ عثمان یحیی، قاهره 1405/1985؛ محمدابراهیم جیوشی، الحکیم الترمذی: دراسة لا´ثاره و افکاره ، قاهره ?] 1401/ 1980 [ ؛ رجاء مصطفی حزین، الحکیم الترمذی و منهجه الحدیثی فی نوادر الاصول ، قاهره 1419/ 1998؛ محمدبن محمد غزالی، احیاء علوم‌الدین ، بیروت 1406/1986؛Bernd Radtke, Drei Schriften des Theosophen vonTirmid ¢ , vol. 1: Die arabischen Texte , Beirut-Stuttgart 1992, vol. 2: غbersetzung und Kommentar , Beirut-Stuttgart 1996 (Bibliotheca Islamica 35a-b); idem, Al-H ¤ ak m at-Tirmid ¢ : Ein islamischer Theosoph des 3./9. Jahrhunderts , Freiburg 1980; idem, "Tirmid ¢ iana Minora", Oriens , 34 (1995), 244-298; Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums , vol. 1: Qur ف a nwissenschaften, H ¤ ad t ¢ , Geschichte, Fiqh, Dogmatik, Mystik, bis ca. 430 H. , Leiden 1967, 653-659; Muh ¤ ammad b. ـ Al Tirmidh , The concept of sainthood in early Islamic mysticism , ed. and tr. Bernd Radtke & John O'Kane, London 1996.
