تَیَمُّم ، مبحثی در باب طهارت در فقه. واژة تیمّم ، از ریشة یمم ، در لغت به معنای «قصد کردن» و «روی آوردن به یک کار یا یک چیز» است ( رجوع کنید به ابن‌فارِس؛ ابن‌اثیر، ذیل «یمم») و در برخی آیات قرآن کریم نیز به همین معنا آمده است ( رجوع کنید بهبقره: 267؛ نیز رجوع کنید بهطُرَیحی، ذیل «یمم»؛ بحرانی، ج 4، ص 243)، ولی باتوجه به معنای خاص آن در برخی آیات قرآن (نساء: 43؛ مائده:6)، در اصطلاح فقها و منابع اسلامی، مفهومی خاص یافته (ابن‌اثیر؛ طریحی، همانجاها) و مراد از آن، طهارت مخصوصی است که به گونة اضطراری برای به جا آوردن نماز و دیگر عباداتی که به طهارت نیاز دارند، در مواردی که وضوگرفتن یا غسل کردن ناممکن یا دشوار باشد، مقرر شده است (ابن‌قُدامه، ج 1، ص 233؛ بَحْرانی، همانجا).به نظر فقهای مذاهب مختلف اسلامی، در اصلِ مشروعیت تیمّم با استناد به آیات قرآن و احادیث، نمی‌توان تردید کرد، اما آنان در جزئیات احکام آن اختلافاتی دارند ( رجوع کنید بهزُحَیلی، ج 1، ص 407؛ جزیری، ج 1، ص 136؛ غروی تبریزی، ج 10، ص 67). از نظر فقها، تیمّم ــ که به آن «طهارتِ بدل» (بدل از وضو یا غسل) نیز می‌گویند ــ در این موارد جایز است: فقدان آب یا دسترسی نداشتن به آب کافی برای وضو یا غسل (مائده: 6)، ترس از کاربرد آب برای طهارت به سبب بیماری یا جراحت تمام یا بخشی از بدن، دشواری شدیدِ به دست آوردن یا کاربرد آب، نیاز شدید به آب موجود برای استفادة خود یا وابستگان خود در زمان حال یا آینده، تزاحم کاربرد آب برای طهارت با واجبی مهمتر مانند رفع نجاست یا رفع تشنگی حیوان و مانند اینها، تنگ بودن وقت نماز به طوری که فرصت وضو گرفتن یا غسل کردن نباشد، و موارد دیگر ( رجوع کنید بهمحقق حلّی، ج 1، ص 38؛ بحرانی، ج 4، ص 247ـ290؛ طباطبائی‌یزدی، ج 1، ص 467ـ482؛ جزیری، ج1، ص140ـ143؛ امام خمینی، ج1، ص 101ـ 106؛ زحیلی، ج 1، ص 416ـ421).به نظر فقهای امامی، تیمّم کردن بدین ترتیب است: زدن دو کف دست بر خاک یا سنگ یا مانند آن، کشیدن (مسح) کف هر دو دست به پیشانی و دوطرف آن تا بالای بینی، کشیدن کف دست چپ بر پشت دست راست و کف دست راست بر پشت دست چپ ( رجوع کنید به محقق حلّی، ج 1، ص 40؛ طباطبائی‌یزدی، ج 1، ص 493ـ494؛ توضیح‌المسائل مراجع ، ج 1، ص 406). برخی فقهای شیعه در تیمّم بدل از غسل یا در تیمّم به طور کلی، دو ضربه زدن بر خاک را لازم دانسته‌اند. فقهای اهل سنّت، مسح تمامی صورت و شافعیان و حنفیان، مسح دستها را تا مرفق، در تیمّم واجب شمرده‌اند (جزیری، ج 1، ص 147؛ زحیلی، ج 1، ص 430ـ431). برخی مذاهب اهل‌سنّت، زدنِ دو ضربه بر خاک را در تیمّم لازم می‌دانند (همانجاها).در منابع فقهی، ارکان و شرایط دیگری نیز برای تیمّم ذکر شده است، از جمله: وجوب نیّت، انجام دادنِ کارْ بی‌واسطه (مباشرت)، ترتیب، انجام گرفتن اجزای تیمّم بدون فاصله (موالات)، مسح پیشانی از بالا به پایین و مسح دستها از مچ تا نوک انگشتان، نبودن مانع برای مسح و طهارتِ محل مسح (برای احکام و مباحث فقهی در این باره رجوع کنید بهجزیری، ج 1، ص 144ـ 148؛ حکیم، ج4، ص414ـ420؛ امام خمینی، ج1، ص109ـ 111؛ غروی تبریزی، ج10، ص277ـ290؛ زحیلی، ج1، ص427ـ432). همچنین در پاره‌ای منابع فقهی، سنن و آداب تیمّم از دیدگاه مذاهب مختلف اسلامی گردآوری شده است ( رجوع کنید به زحیلی، ج 1، ص 445 ـ 448؛ جزیری، ج 1، ص 148ـ149).از جمله مهمترین شرایط جواز تیمّم، لزوم جستجو به منظور یافتن آب برای غسل یا وضوست و میزان جستجوی لازم در منابع فقهی ذکر شده است ( رجوع کنید بهغروی تبریزی، ج 10، ص 76ـ83؛ جزیری، ج1، ص141ـ143). تیمّم باید با خاک صورت گیرد، ولی بیشتر فقهای امامی و حنفیان و مالکیان، با استناد به آیة ششم سورة مائده و احادیث، تیمّم با سنگ، ریگ، کلوخ و مانند اینها را نیز صحیح می‌دانند ( رجوع کنید بهتوضیح‌المسائل مراجع ، ج 1، ص 399ـ400؛ بحرانی، ج 4، ص 244ـ245؛ طباطبائی یزدی، ج 1، ص 485؛ زحیلی، ج 1، ص 438) و البته پاکی آنها را نیز شرط کرده‌اند ( رجوع کنید بهزحیلی، همانجا؛ توضیح‌المسائل مراجع ، ج 1، ص 403). بنا بر احادیث، خاک همانند آب، پاک و پاک‌کننده است ( رجوع کنید بهحرّ عاملی، ج1، ص133؛ برای توجیه علمی این نظر رجوع کنید بهبازرگان، ص87 ـ 92).در منابع فقهی، مسائل و فروع متعددی در بارة تیمّم مطرح شده است، از جمله اینکه آیا با از بین رفتن عذر، نمازی که با تیمّم خوانده شده، باید دوباره خوانده شود یا نه، و اینکه آیا در ابتدای وقت نماز یا عبادات دیگر، به جا آوردن آنها با تیمّم جایز است یا نه، و بسیاری مسائل دیگر (برای تفاصیل رجوع کنید بهطباطبائی یزدی، ج 1، ص 500 ـ512؛ امام خمینی، ج 1، ص 111ـ 114؛ زحیلی، ج1، ص410ـ415). به نظر فقها، تیمّم با نقض طهارت، یافته شدن آب، و با از میان رفتن عذری که تیمّم را جایز کرده، نقض می‌گردد ( رجوع کنید به حکیم، ج 2، ص 460ـ461؛ زحیلی، ج 1، ص 449).منابع: علاوه بر قرآن؛ ابن‌اثیر، النهایة فی غریب الحدیث و الأثر ، چاپ طاهراحمد زاوی و محمود محمد طناحی، قاهره 1383ـ 1385/ 1963ـ 1965، چاپ افست بیروت [ بی‌تا. ] ؛ ابن‌فارس؛ ابن‌قدامه، المغنی ، چاپ افست بیروت 1403/1983؛ مهدی بازرگان، مطهرات در اسلام ، تهران: الفتح، [ بی‌تا. ] ؛ یوسف‌بن احمد بحرانی، الحدائق الناضرة فی‌احکام العترة الطاهرة ، قم 1363ـ1367 ش؛ توضیح‌المسائل مراجع: مطابق با فتاوای دوازده نفر از مراجع معظّم تقلید ، گردآورنده محمدحسن بنی‌هاشمی‌خمینی، قم 1378 ش؛ عبدالرحمان جزیری، کتاب الفقه علی‌المذاهب الاربعة ، بیروت 1410/1990؛ حرّ عاملی؛ محسن حکیم، مستمسک العروة الوثقی ، نجف 1388/ 1968، چاپ افست بیروت [ بی‌تا. ] ؛ روح‌اللّه خمینی، رهبر انقلاب و بنیانگذار جمهوری اسلامی ایران، تحریرالوسیلة ، قم: دارالعلم، [ بی‌تا. ] ؛ وهبه مصطفی زحیلی، الفقه الاسلامی و ادلّته ، دمشق 1409/1989؛ محمدکاظم‌بن عبدالعظیم طباطبائی‌یزدی، العروة‌الوثقی ، تهران 1399؛ فخرالدین‌بن محمد طریحی، مجمع‌البحرین ، چاپ احمد حسینی، تهران 1362 ش؛ علی غروی‌تبریزی، التنقیح فی شرح العروة الوثقی ، تقریرات درس آیت‌اللّه خوئی، قم: مؤسسه احیاء آثار الامام الخوئی، [ بی‌تا. ] ؛ جعفربن حسن محقق حلّی، شرایع الاسلام فی مسائل الحلال و الحرام ، چاپ عبدالحسین محمدعلی بقال، قم 1408.
