توروس ، رشته‌کوهی در جنوب ترکیه. رشته‌کوه توروس تقریباً موازی با سواحل شمالی دریای مدیترانه، از جنوب ولایت اسپارته تا ولایت آدانا/ اَدَنه (قسمت شمالی) امتداد دارد و جنوب ولایات قونیه، قره‌مان و نیکده و شمال و مشرق ولایت آنتالیا/ انطالیه و شمال ولایت ایچ‌ایل را فرا گرفته است. رود سیحان در مشرق، آن را قطع می‌کند. دامنه‌های شمالی توروس مشرف به فلات مرکزی آناطولی است و دامنه‌های جنوبی به دشتهای حاصلخیز آنتالیا (پامفیلیة قدیم) و کیلیکیه منتهی می‌شود و ادامة آن، توروس شمال‌شرقی یا آنتی‌توروس (به معنای مقابل توروس رجوع کنید به ادامة مقاله) نام دارد. قسمت غربی (توروس غربی) متصل به کوههای لیکیه در جنوب‌غربی ترکیه است.توروس از چند رشته تشکیل شده‌است، از جمله توروس مرکزی (ارتفاع بلندترین قله: 529 ، 3 متر) در شمال ولایت ایچ‌ایل. برخی از کوههای مهم آن عبارت است از: اَرجیاس داغ (ارتفاع بلندترین قله: ح 917 ، 3 متر) در آناطولی مرکزی؛ آلاداغ (ارتفاع بلندترین قله: ح 758 ، 3 متر) در شمالیترین قسمت توروس مرکزی؛ بولکارداغ/ بلغارداغ (ارتفاع بلندترین قله: ح 480 ، 3 متر) در شمال ولایت ایچ‌ایل که در دامنة شمالی آن نیز بلغار ـ معدن قرار گرفته است ( د.ا.ترک ، ذیل 'deni" ª"Bulgar Ma )؛ شیطان (ارتفاع بلندترین قله: ح 403 ، 2 متر) در شمال ولایت آنتالیا؛ آق‌داغ (ارتفاع بلندترین قله: ح 720 ، 2 متر) و گییک (ارتفاع بلندترین قله: ح 890 ، 2 متر) در مشرق آنتالیا. بسیاری از ارتفاعات توروس بیش از 000 ، 3 متر بلندی دارند (حد تقریبی برفهای دائمی در سراسر رشته‌کوه توروس) و در آنها یخچالهای طبیعی تشکیل می‌شود.رودهای جیحان، سیحان، گوکْسو، چاکیت، آق‌سوچای، کوپری ایرماق و دیگر رودهای جنوب ترکیه از این رشته‌کوه سرچشمه می‌گیرند. بین ارتفاع 000 ، 1 تا 500 ، 1 متری توروس، بویژه در قسمت غربی (تقریباً در شمال منطقة قدیمی پیسیدیا)، دریاچه‌های بیگ شهر/ بی‌شهری، اَیْریدیر / اگردیر، هویران گولو و چند دریاچة کوچک دیگر قرار دارد.توروس زمستانهای بسیار سرد و تابستانهای خنک دارد (فیروزمندی، ج1، ص8). در دامنه‌های جنوبی آن تا ارتفاع 500 متری، آب و هوا مدیترانه‌ای است و با افزایش ارتفاع،از تأثیر آن (بجز در دره‌ها) کاسته می‌شود ( د. ترک ، ذیل" âlar §"Toros Dag ).توروس یکی از مناطق جنگلی ترکیه است و با آنکه در بعضی از قسمتهای آن پوشش جنگلی برای کشت اراضی از بین رفته، هنوز پوشیده از درختان جنگلی مقاوم در برابر خشکی، مانند کاج و اَبهَل و بلوط و سِدر، است (فیروزمندی، ج 1، ص9؛ د. اسلام ، چاپ دوم، ذیل " âlar §"Toros Dag ). در بعضی قسمتهای توروس از جنگلهای کاج محافظت شده است ( د. ترک ، همانجا).گذرگاههای طبیعی و جاده‌هایی که عمدتاً در دره‌ها احداث شده، دامنه‌های جنوبی توروس را با مناطق داخلی آناطولی مرتبط می‌کند. گولَک بُغاز (یا دربند کیلیکیه/ درب‌السلامه) ــ که راه قدیمی کاپادوکیا به کیلیکیه از آن می‌گذشت ــ و تنگ چاکیت در توروس مرکزی، از مهمترین گذرگاههای آن است. از مهمترین راههای ارتباطی میان شهرها در توروس عبارت‌اند از: آنتالیا ـ اسپارته، سِلِفکه ـ قره‌مان ـ قونیه، طَرسوس ـ اوُلوقشله ـ آقسرای (از طریق درة چاکیت) و آدانا ـ کوزان ـ پینارباشی ـ قیصریه.نام توروس در منابع به صورتهای طوروس ( د. فارسی ، ذیل «توروس») و تاوروس (سامی، ذیل همین واژه) نیز آمده است.توروس را محل قشلاق رومیها در دورة پارتها، حد جنوبی کاپادوکیای قدیم (پیرنیا، ج3، ص2122، 2346) و شعبة فرعی کوههای قفقاز ( رجوع کنید به همان، ج2، ص1689، به نقل از کنت کورث) ذکر کرده‌اند. باستان‌شناسان در تپه‌های باستانی واقع در دامنه‌های این رشته‌کوه ــ از جمله در یوموک‌تپه در دامنة جنوبی نزدیک شهر مِرسین، حاجیلر در حدود 26 کیلومتری جنوب‌غربی شهر بوردور، و نیز در غار کارایین نزدیک شهر آنتالیا ــ آثار متعددی از دورة ماقبل تاریخ کشف کردند (فیروزمندی، ج1، ص30،50،140).در قرون اولیة اسلامی و با گسترش اسلام به سرزمینهای شمالی، توروس و گذرگاههای آن اهمیت فراوان یافت. در زمان امویان و عباسیان، توروس و آنتی‌توروس مرز میان سرزمینهای اسلامی و قلمرو امپراتوری روم‌شرقی بود. به نوشتة لسترنج، رشتة عظیم توروس حد فاصل بلاد روم و مانند سدی بود که غالباً، و به اشتباه، جبل‌لُکّام نامیده می‌شد، اما در واقع، جبل‌لکّام از رشته‌کوه آنتی‌توروس بود (ص4، 25، 137). در دورة اسلامی، در توروس چند معبر وجود داشت که از دو معبر آن، مسلمانان به قلمرو روم‌شرقی حمله می‌کردند. معبر اول در شمال‌شرقی، «درب‌الحدث» نام داشت و معبر دوم ــ که بیش از معبر اول از آن استفاده می‌شد ــ معبر معروف کیلیکیه بود (همان، ص142ـ143).توروس، و بویژه دره‌های کوچک آن، در حملة ترکمنها به سرزمینهای روم شرقی در قرن پنجم، مدتها محل مقاومت اهالی بود (شاو ، ج1، ص 7). در زمان جنگهای صلیبی (سده‌های پنجم تا هفتم) قسمتی از رشته‌کوه توروس ارمنی‌نشین بود (رانسیمان ، ج 1، ص 258). در اواخر قرن هشتم طایفة قره‌مان ــ که قدرتمندترین امیرنشین ترکمنها در آناطولی بود ــ به توروس تا کیلیکیه دست یافتند. با هجوم لشکر سلطان‌محمد فاتح در تابستان 873 به بخشهای غربی قره‌مان (در مغرب توروس مرکزی)، امیر قره‌مان، پیراحمد، به کوههای توروس گریخت (همان، ج1، ص 20ـ21، 65) و سلطان‌محمدفاتح به کوههای توروس ــ که دویست سال در حاکمیت ترکمنهای رمضان اوغلی بود ــ دست یافت و گذرگاههای آن را برای زائران خانة خدا که با مشکلاتی از آن عبور می‌کردند، آزاد کرد (هامر ـ پورگشتال ، ج1، ص716). ژان اوتر (ص 47) رشته‌کوه توروس را از نواحی سخت و خطرناک خوانده و توروس را از زبان ترکها، «رمضان اوغلو یایلاقلری» ضبط کرده است. در پایان جنگ جهانی اول (1918)، و به موجب مادّة دَه موافقتنامة مُنْدْرُس، اشغال نظامی تونلهای توروس به متفقین واگذار شد (نخجوان، ص 5، 7). تونلهای توروس و آدانا و کیلیکیه در 1338/1919 در اشغال فرانسویها بود (همان، ص 15).رشته‌کوه آنتی‌توروس به سمت حوضة مرکزی آسیای صغیر، در ولایات قهرمان مرعش، مَلَطیه، آدیامان، اِلازیغ، دیارْبَکر، بینگول، باتمان، بدلیس/ بتلیس و سعرد تا جنوب دریاچة وان امتداد دارد. برخی از کوههای مهم آن عبارت‌اند از: آقچه‌قره (ارتفاع بلندترین قله: 940 ، 2 متر) در جنوب ولایت بینگول، کاپْچه (ارتفاع بلندترین قله: 537 ، 3 متر) در مشرق ولایت سعرد و قره‌چاووش (ارتفاع بلندترین قله: 646 ، 2 متر) در جنوب‌شرقی شهر موش. آنتی‌توروس مجاور منطقة کوهستانی کاپادوکیا است و یکی از سرچشمه‌های اصلی رود دجله به شمار می‌رود و رود فرات و سرشاخه‌های آن نیز از این رشته‌کوه سرچشمه می‌گیرند. راههای ارتباطی میان شهرهای گازیانْتِپ/ غازی عِینتاب ـ ملطیه، دیاربکر ـ الازیغ، دیاربکر ـ موش و سیلوان ـ تَتوان از دامنه‌های این رشته‌کوه می‌گذرد.منابع: ژان اوتر، سفرنامة ژان‌اوتر: عصر نادرشاه ، ترجمة علی اقبالی، تهران 1363 ش؛ حسن پیرنیا، ایران‌باستان، یا، تاریخ مفصّل ایران قدیم ، تهران 1369ش؛ د. فارسی ؛ استیون رانسیمان، تاریخ جنگهای صلیبی ، ترجمة منوچهر کاشف، تهران 1351ـ 1358 ش؛ شمس‌الدین سامی، قاموس‌الاعلام ، چاپ مهران، استانبول 1306ـ1316/ 1889ـ 1898؛ بهمن فیروزمندی، باستانشناسی و هنر آسیای صغیر ، ج 1، تهران 1378ش؛ گی‌لسترنج، جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی ، ترجمة محمود عرفان،تهران 1364ش؛ محمد نخجوان، جنگ ترکیه و یونان، یا، جنگ استقلال ترکیه 1919ـ1922 ، شیراز ?[ 1319 ش ] ؛ نقشة راهنمای ترکیه ، مقیاس 000 ، 000 ، 2:1، تهران: گیتاشناسی [ بی‌تا. ] ؛ یوزف فون هامر ـ پورگشتال، تاریخ امپراطوری عثمانی ، ترجمة میرزا زکی‌علی‌آبادی، چاپ جمشید کیان‌فر، تهران 1367ـ1369ش؛Besim Darkut and Giuseppe Motta, Modern bدyدk atlas ,Istanbul 1991; EI 2 , s.v. "Toros Dag §lar â" (by V. Hخhfeld); I A , s.v. "Bulgar Ma ª'deni"; Stanford. J. Shaw, History of the Othoman Empire and Modern Turkey, Cambridge 1985; The Times atlas of the world , London: Times Books, 1985; TA , s.v. "Toros Dag §lar â"; Tدrkei und Naher Osten , Scale 1:800 ، 000, Berlin: RV Reise und Verkchrsverlag, 1987.
