تلخیص المفتاح ، کتابی در معانی و بیان و بدیع به عربی از محمدبن عبدالرحمان خطیبِ قزوینی * (متوفی 739). این کتاب خلاصة بخش سوم کتاب مفتاحالعلوم ابویعقوب یوسف سکّاکی * (متوفی 626) است. خطیب گفته است که چون علم بلاغت و توابع آن از شریفترین و دقیقترین دانشها و بخش سوم کتاب مفتاحالعلوم از بهترین نوشتهها در این باب است و از طرفی این کتاب از حشو و تعقید خالی نیست، بر آن شده تا آن را با ترتیبی سهل تلخیص کند و بر آن مطالبی بیفزاید که در جای دیگر بدانها تصریح نشده است ( تلخیص المفتاح ، ص2).خطیب در مقدمة تلخیص المفتاح (ص 2ـ4) فصاحت و بلاغت را تعریف و به مرز میان آن دو اشاره کرده، سپس در سه بخش («فن») به علم معانی و بیان و بدیع پرداخته است: بخش اول در علم معانی و در هشت باب است، مشتمل بر بحث اِسناد، مسندٌالیه، مسند، متعلقات فعل، قصر، انشا، فصل و وصل، ایجاز و اطناب و مساوات (ص 5 ـ 43)؛ بخش دوم در علم بیان است و در آن اقسام تشبیه، استعاره و کنایه مطرح شده است (ص 43ـ62)؛ بخش سوم در علم بدیع و صنایع بدیعی است (ص 62ـ79). کتاب با بحث در بارة سرقات شعری (ص 79ـ 85) و ابتدا و تخلص و انتها به پایان رسیده است (ص 85 ـ 86).خطیب در تلخیص المفتاح برخی جابجاییها را اعمال کرده است، برای نمونه سکّاکی مبحث مجاز عقلی را در علم بیان آورده (ص 185) ولی خطیب آن را در علم معانی (ص7) مطرح کرده است.تلخیصالمفتاح در 1230/ 1815 در کلکته و در 1260 در آستانه (استانبول) و 1302 در بیروت و سپس در مصر به چاپ رسیده است (سرکیس، ج2، ستون 1509؛ ون دایک ، ص357).خطیب در کتاب دیگر خود، الایضاح (ص 3)، با استفاده از نظریات شیخ عبدالقاهر جرجانی * در دو کتاب دلائل الاعجاز * و اسرار البلاغة * ، شرحی بر تلخیصالمفتاح خود نوشته و کتاب جامعی در علوم بلاغی پدید آورده است.تلخیصالمفتاح ــ که شهرت خطیب قزوینی مدیون آن است (ضیف، ص 335) ــ به جهت حُسن ترتیب و ایجاز از دیرباز موردتوجه بوده و شرحها و حاشیههای فراوانی بر آن نگاشته شده است ( رجوع کنید به حاجیخلیفه، ج 1، ستون 474، 477؛ ون دایک، ص 359). ظاهراً قدیمترین شرح را، پس از شرح مؤلف، محمدبن مظفر خلخالی (متوفی 745) با عنوان مفتاح تلخیص المفتاح نوشت (حاجیخلیفه، ج 1، ستون 474). از مفصّلترین شرحهای آن، شرح سعدالدین مسعود تفتازانی * به نام مطوّل * است. شرحی نیز به فارسی از مولی' هادی فرزند مولی' صالح مازندرانی بر تلخیصالمفتاح نوشته شده است (آقابزرگ طهرانی، ج 13، ص 152). از جدیدترین شرحهای آن شرح عبدالرحمان برقوقی * است که در 1322 به چاپ رسیده است (سرکیس، ج 1، ستون 551). شواهد شعری تلخیص المفتاح جداگانه شرح شده است ( رجوع کنید به حاجیخلیفه، ج1، ستون 477ـ 478)؛ از جمله کتابی با عنوان معاهدالتنصیص علی شواهد التلخیص از عبدالرحیمبن احمد عبادی عباسی (متوفی 963) که در آن، معانی ابیات و شرححال گویندگان آنها آمده و در 1274 در بولاق مصر چاپ شده است (ون دایک، همانجا).تلخیصالمفتاح چندبار خلاصه شده و برخی از این خلاصهها به چاپ رسیده است ( رجوع کنید به حاجیخلیفه، ج 1، ستون 478؛ ون دایک، ص358). چندبار نیز به نظم کشیده شده است ( رجوع کنید به همانجاها)؛ مشهورترین این منظومهها، منظومة جلالالدین عبدالرحمان سیوطی * (متوفی 911) با عنوان عقودالجُمان فی المعانی و البیان است که خود سیوطی شرحی بر آن نگاشته با عنوان حلّ عقود الجُمان ، که در 1293 در بولاق به چاپ رسیدهاست (حاجیخلیفه، ج 1، ستون 478ـ 479؛ سرکیس، ج 1، ستون 1081 ، 1082).منابع: آقابزرگ طهرانی؛ حاجیخلیفه؛ محمدبن عبدالرحمان خطیب قزوینی، الایضاح فی علومالبلاغة: المعانی و البیان و البدیع ، بیروت [ بیتا. ] ؛ همو، تلخیص المفتاح ، مصر [ بیتا. ] ؛ سرکیس؛ یوسفبنابیبکر سکّاکی، مفتاحالعلوم ، قاهره 1356/1937؛ شوقیضیف، البلاغةتطور و تاریخ ، قاهره1976؛ ادوارد ون دایک، کتاباکتفاءالقنوع بما هو مطبوع ، چاپ محمدعلی ببلاوی، مصر 1313/1896، چاپ افست قم 1409.