تلخیص‌البیان فی مَجازات القرآن ، کتابی به‌عربی در بیان مفاهیم مجازی و استعاری قرآن، تألیف ابوالحسن محمدبن حسین شریف رضی، دانشمند امامی نیمة دوم قرن چهارم (متوفی 406). این کتاب نخستین اثر مستقل در بارة مجازها و استعاره‌های قرآن است و خود مؤلف در المجازات النبویّة (ص 10) به این نکته اشاره کرده است، هر چند کتاب مَجاز القرآن ابوعبیده مَعمربن مثنّی (متوفی 209) عنوان مجاز دارد، اما مجاز در نزد وی معنایی عام داشته و مراد از آن راههایی بوده که قرآن برای بیان مقاصد خود بر گزیده است (ج1، مقدمة سزگین، ص 19). ازینرو مَجاز با کلمات تفسیر، معنی، تقدیر و تأویل مترادف شده است و معنای بلاغی آن مورد نظر نیست (همان، ص 18ـ19؛ علوی مقدم، ص 133، 139؛ برای نمونه‌ها رجوع کنید به ابوعبیده، ج 1، ص 3، 147، 205).تلخیص البیان کتابی ارزشمند و به‌نوشتة ابن‌خلّکان (ج 4، ص 416) در نوع خود نادر است. مؤلف در المجازات النبویّة (ص 9) و ابن‌عنبه (ص 207) و امین (ج 9، ص 218)، نام کتاب را تلخیص البیان عن مجازات القرآن آورده‌اند، اما در پاره‌ای منابع نام آن تلخیص‌البیان من مجازات‌القرآن آمده است (ابن‌شهرآشوب، ص 51؛ حرّعاملی، قسم2، ص 261). برخی نیز به دلیل موضوع کتاب، آن را با عنوان مجاز یا مجازات‌القرآن ذکر کرده‌اند (نجاشی، ص 398؛ آقابزرگ طهرانی، ج 4، ص 421؛ فرّوخ، ج 3، ص 60)، ولی عنوان آن در تمام چاپها، تلخیص‌البیان فی مجازات‌القرآن است.باتوجه به‌نثر زیبای شریف‌رضی ( رجوع کنید به باخرزی، ج1،ص293؛ ابن‌جوزی، ج 15، ص 115؛ متز، ج 1، ص 487، 491؛ تستری، ج 8، ص 148) و عبارتهای فصیح و ترکیبهای اصیل که استادی وی را نشان می‌دهد ( رجوع کنید به شریف رضی، چاپ محمد عبدالغنی حسن، ص161، 304؛ چاپ مشکوة، مقدمه، ص م)، در سیر علوم بلاغی، این کتاب از مهمترین آثار تحقیقی سدة چهارم است (ضیف، ص139) که مجازها و استعاره‌ها و کنایه‌های قرآن کریم را، به ترتیبِ سوره‌ها و آیات و با استشهاد فراوان از اشعار عربی، با عنوان کلی مجاز آورده است (همان، ص140؛ برای نمونة شواهد رجوع کنید به شریف رضی، چاپ محمدعبدالغنی‌حسن، ص 143، 169، 179) و می‌توان آن را تفسیر بیانی قرآن کریم دانست که برای نشان دادن جنبة اعجاز بلاغی و بیانی قرآن نوشته شده است (همان، مقدمه، ص61). از جمله، بحث از آیة: «اَللّهُ یَسْتَهزِی‌ُ بِهِمْ...» (بقره: 15) قابل ذکر است که «استهزاء» مجازاً به‌خداوند اسناد داده شده است، زیرا خداوند حلیم و حکیم است و استهزاء، عکس اینهاست؛ ازینرو در این آیه جزای استهزاء که مؤاخذه و عِقاب است، استهزاء نامیده شده است (همان، ص113ـ114). شریف رضی همچنین ضمن بحث از آیة «... مِنْ بَعْدِ م'ا ک'ادَ یَزیغُ قُلُوبُ فَریقٍ مِنْهُم...» (توبه: 117) آن را استعاره دانسته و معنای حقیقی زیغ را اعوجاج و کجی ذکر کرده است. به‌نظر او در این آیه حالت درونی و روانی آنانی که از شدت ترس نزدیک بوده است خود را ببازند، به موجود محسوسی تشبیه شده که پس از استقامت و راستی به‌کجی گراید و بعد از ثبات و استواری، منحرف شود. شریف رضی برای اثبات گفتة خود آیة بعد را دلیل آورده که می‌گوید: «... حَتّ'ی اِذا' ض'اقَتْ عَلَیْهِمُْالاَرْضُ بِم'ا رَحُبَتْ وَ ض'اقَتْ عَلَیهِم اَنْفُسُهُمْ...» (توبه: 118) و افزوده است که این نیز استعاره است و در واقع تشبیه معقول به محسوس است، زیرا توصیف نفس به‌تنگی و گشادگی، حقیقی نیست بلکه مجازی است (همان، ص150ـ151؛ علوی مقدم، ص145ـ146).شریف رضی در تلخیص‌البیان از پدر خود، ابواحمد حسین‌بن موسی، با عبارت «رضی‌اللّه عنه و أرضاه» یاد کرده است (چاپ محمدعبدالغنی‌حسن، ص322)؛ با توجه به‌سال درگذشت پدرش (400) و سال وفات خودش (406)، وی باید کتاب را در شش سال آخر زندگی‌اش نوشته باشد. او در این کتاب از برخی استادانش نام برده است، از جمله از ابن‌جنّی، قاضی عبدالجبار معتزلی و ابوبکر محمدبن موسی خوارزمی (همان، ص148، 212، 280ـ281).برخی از ویژگیهای تلخیص‌البیان عبارت است از: ذکر قرائتهای مختلف بنا بر نظر قاریان هفت‌گانه ( رجوع کنید به همان، ص 114، پانویس 2، ص 127، پانویس 1)؛ بحث از معانی واژگان و ترکیبهای قرآنی ( رجوع کنید به همان، فهرست، ص447ـ 458)؛ برطرف کردن مشکلات شواهد شعری که به‌آنها استناد کرده و اظهار نظر در مسائل اختلافی (همان، چاپ مشکوة، مقدمه، ص م) و استفاده از احادیث در بیان مجازها و ترکیبهای قرآنی ( رجوع کنید به همان، چاپ محمدعبدالغنی‌حسن، ص157، 174، 274). به تصریح مؤلف در این کتاب، برخی سوره‌ها معانی مجازی ندارند، مانند سورة عبس (همان، ص359) و سورة انفطار (همان، ص360). او در کتاب خود، از شاعران دورة عباسی شاهدی نیاورده، زیرا در گذشته اصالت شعر عربی را تا پایان دورة اموی می‌دانسته‌اند (همان، مقدمة محمدعبدالغنی حسن، ص 39).نخستین‌بار سیدمحمد مشکوة نسخه‌ای از این کتاب را شناسایی و عکس آن را با مقدمه و فهرستهای مختلف در 1329 در تهران چاپ کرد. سپس محقق مصری، محمدعبدالغنی حسن، همین نسخه را به شیوه‌ای بدیع تحقیق و در 1374/ 1955 در مصر چاپ کرد و چاپ افست آن را نیز در بیروت منتشر نمود. پس از این دو چاپ، نسخة دیگری از کتاب در کتابخانة سید محمد جزائری در نجف به‌دست آمد و مکی سید جاسم چاپ کامل آن را در 1375 در بغداد انتشار داد که اساس چاپ دیگری در تهران در 1407 شد. سید محمدباقر سبزواری آن را در 1330ش در تهران به‌فارسی بر گرداند و با استشهاد از اشعار فارسی (برای نمونه رجوع کنید به ص 44ـ45، 49، 60) به چاپ رساند.منابع: علاوه بر قرآن؛ آقابزرگ طهرانی؛ ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم ، چاپ محمد عبدالقادرعطا و مصطفی عبدالقادرعطا، بیروت 1412/1992؛ ابن‌خلّکان؛ ابن‌شهرآشوب، معالم العلماء ، نجف 1380/ 1961؛ ابن‌عنبه، عمدة‌الطّالب فی انساب آل‌ابی‌طالب ، چاپ محمدحسن آل‌طالقانی، نجف 1380/1961؛ معمربن مثنّی ابوعبیده، مجاز القرآن ، چاپ محمدفؤاد سزگین، قاهره 1988؛ امین؛ علی‌بن حسن باخرزی، دمیة‌القصر و عصرة اهل‌العصر ، چاپ محمد تونجی، ج1، دمشق ?[ 1391/1971 ] ؛ محمدتقی تستری، قاموس الرجال ، تهران 1379ـ1391؛ محمدبن حسن حرّ عاملی، امل‌الا´مل ، چاپ احمد حسینی، قسم 2، قم 1362ش؛ محمدبن حسین شریف رضی، تلخیص البیان فی مجازات القرآن ، چاپ محمد مشکوة، تهران 1329ـ 1332ش؛ همان، چاپ محمد عبدالغنی حسن، بیروت 1406/1986؛ همان، ترجمة محمدباقر سبزواری، تهران 1330ش؛ همو، المجازات النبویّة ، چاپ طه محمد زینی، قاهره 1968، چاپ افست قم [ بی‌تا. ] ؛ شوقی ضیف، البلاغة تطور و تاریخ ، قاهره 1987؛ محمد علوی مقدّم، «مقایسة مجازالقرآن ابوعبیده و تلخیص‌البیان سیدرضی»، در یادنامة علامه شریف رضی ، به اهتمام ابراهیم سیدعلوی، تهران 1366ش؛ عمر فرّوخ، تاریخ الادب العربی ، ج3، بیروت 1989؛ آدام متز، الحضارة الاسلامیّة فی القرن الرابع الهجری ، نقله الی‌العربیة محمد عبدالهادی ابوریدة، قاهره 1377/1957؛ احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی ، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم 1407.
