جانی‌بیگ، محمود رجوع کنید به آلتین اردوNNNNجانیکْلی حاجی‌علی‌پاشا ، سرعسکر عثمانی و مؤسس خاندانِ حکومتی دره‌بیگ * . جانیکلی در 1133 در استانبول به‌دنیا آمد. وی فرزند کوچکِ احمدآغافِضِه‌لی، قَپوجی‌باشیِ (حاجب) درگاهِ عالی (دربار)، بود (جودت‌پاشا، ج 3، ص 145؛ واصف‌افندی، ص 277). کودکی‌اش در استانبول سپری شد، سپس به جانیک (امروزه صامسون ) رفت اما به‌سبب ظلمهای پدرش در آنجا، در 1154 همراه وی به آنکارا تبعید شد (جودت‌پاشا؛ واصف‌افندی، همانجاها). پس از مرگِ پدرش در 1161، با برادرش آغابیگ سلیمان‌پاشا به جانیک بازگشت و در امور سیاسی و اداری تجربه کسب کرد و پس از درگذشت برادرش در جمادی‌الا´خرة 1184، طبق سنّت دره‌بیگیهای خودمختار، با رتبة «محصِّل * »، حاکم جانیک شد (ثریا، ج 3، ص 548؛ جودت‌پاشا، همانجا) و با اقتدار شورشها را سرکوب کرد. در 1176 نیز شورش گرجستان را سرکوب نمود و بخشی از منطقة اشغال‌شده را به حکومت عثمانی باز گرداند (جودت‌پاشا، همانجا؛ د.ا.د.ترک ، ذیل مادّه)؛ از این‌رو، دولت عثمانی مقاطعة جانیک و تحصیلداری آن را به‌وی واگذار کرد.جانیکلی آنگاه راهی حج شد و پس از بازگشت نفوذ اجتماعی بیشتری یافت ( د.ا.د.ترک ، همانجا). با شروع جنگ عثمانی با روسیه، در 1183 به خوتین اعزام شد و در جنگ رضوانچه شرکت کرد (هامر ـ پورگشتال ، ج 8، ص 348). در 1186، حومة جانیک و آماسیه را از معارضان پاک کرد و موفق شد «مالکانة» (درآمد) سنجق آماسیه و در پیِ آن عنوانِ «وُیوُدا»یِ (دریافت‌کنندة درآمد سالانه) سنجق توقات را کسب کند ( د.ا.د.ترک ، همانجا؛ رجوع کنید به مالکانه * ). پس از مقام قپوجی‌باشی‌گری، به توصیة دولتْگرای (خان کریمه)، به مقام سرعسکریِ قریم (کریمه) رسید و همراه ناوگانِ دولت عثمانی عازم دریای سیاه شد ( د.ا.د.ترک ؛ جودت‌پاشا، همانجاها). جانیکلی در شُرف تسلط بر کریمه بود اما با امضای پیمان کوچک قینارجه در 12 جمادی‌الاولی 1188/ 21 ژوئیة 1774، دولت عثمانی آن را به روسیه واگذار کرد (جودت‌پاشا، همانجا؛ نیز رجوع کنید به آکسان ، ص 175ـ177).پس از 1189، مقارنِ تیرگیِ مناسبات عثمانی با دولت ایران، جانیکلی از فرصت استفاده کرد و علاوه بر تحصیلداری جانیک، والیگری طرابزون و ارزروم و قَسْطَمونی، و سرعسکری قارْص را به‌دست آورد وبرای فرزند بزرگش، بَطّال حسین‌پاشا (متوفی 1215)، مالکانة قره‌حصار شرقی را بر قرار کرد. بطّال، قپوجی‌باشی نیز شد. بدین‌ترتیب، اقتدار و نفوذ خانوادة جانیکلی از محدودة جانیک فراتر رفت. سپس والیگری سیواس را با رتبة وزارت به فرزند هجده ساله‌اش، مقداد احمد، واگذار کرد ( د.ا.د.ترک ، همانجا). باب‌عالی به جانیکلی دستور داد به عنوان سرعسکر کریمه سپاهی فراهم آورده به کریمه برود اما او موفقیتی به‌دست نیاورد. باب عالی به‌سبب این شکست و نیز به اتهام اذیت و آزار مردم و گردآوری ثروت از راههای نادرست، درصددِ از میان بردن وی برآمد. از طرف دیگر، خاندان چاپان اوغوللری و نمایندة آنان، مصطفی‌بیگ (جبارزاده) حاکم سنجق بوزاوق ، به سبب توسعة نفوذ خاندان جانیکلی به دشمنی با او پرداختند ( د.ا.د.ترک ؛ جودت‌پاشا، همانجاها). اعیان آماسیه نیز که از مقداد احمد به‌ستوه آمده بودند، به مصطفی بیگ پناه بردند؛ از این‌رو، به امر باب عالی، مقداد احمد از والیگری سیواس عزل و اموال و املاکش ضبط و به صاحبانشان مسترد شد. مصطفی‌بیگ در 1193 برای ملزم ساختن مقداد احمد به اجرای این امریه، یادداشتی فرستاد. مقداد احمدپاشا به مداخلة جبارزاده شدیداً واکنش نشان داد و به خاکِ او حمله کرد اما فرزند خود را از دست داد و جبارزاده بر آماسیه مستولی گردید. جانیکلی به استانبول رفت و خواهان اعدامِ جبارزاده گردید اما چون اوضاع را بر ضد خود دید، همراه فرزندش، بطّال حسین‌پاشا، به کریمه گریخت (شوال 1193)، لذا مناصب و اموال هر دوی آنان مصادره شد (جاوید ، ص 179؛ ثریا، ج 3، ص 548؛ جودت‌پاشا، ج 3، ص 146)؛ در اسناد عثمانی، آنان «فراری» و «خائن» خوانده شده‌اند ( د.ا.د.ترک ، همانجا). مقداد احمد، فرزند دیگر جانیکلی، نیز در بورسه تحت‌نظر قرار گرفت (همانجا؛ جودت‌پاشا، ج 2، ص 131).جانیکلی‌علی‌پاشا پس از دو سال اقامت در کریمه، به وساطت بعضی وزرای طرفدارش مورد بخشش باب عالی قرار گرفت (شعبان 1195) و مقارن صدارت عزت محمدپاشا، دوباره وزیر گردید و اموال و مقاطعاتش به او برگردانده شد (جودت‌پاشا، ج 3، ص 146). در 1196 جبارزاده را غلامانش کشتند (همان، ج 2، ص 171). چندی بعد به‌سبب سازش شاهین‌گرای، خان کریمه، با دولت روسیه و الحاق کریمه به روسیه، سلطان عبدالحمید اول (حک : 1187ـ1203) تصمیم به نابودی جانیکلی گرفت، ولی صدراعظم، یِگِن محمدپاشا، او را از این تصمیم باز داشت ( د.ا.د. ترک ، همانجا). چون جانیکلی مأمور پایان بخشیدن به اغتشاشات گرجستان شد، مقداد احمدپاشا در 1198 به‌جای وی والی ارزروم گردید (همانجا).جانیکلی در حفظ اتحاد قبایل چَرکَس * با دولت عثمانی و نیز برای به اطاعت آوردنِ گرجیان کوشید و سرانجام در 24 شعبان 1199 درگذشت. پس از او، پسرانش مصدر برخی امور بودند و تا مدتی مقام خود را حفظ کردند (همانجا؛ نیز رجوع کنید بهجودت‌پاشا، ج 3، ص 145ـ146). تحولات ناشی از جنگ عثمانی با روس و اتریش موجب سقوط کامل خاندان جانیکلی شد و ظلمهای این خاندان به مردم، راه را برای واردکردن ضربات بزرگ به افراد این خاندان هموار کرد ( د.ا.د. ترک ، همانجا).جانیکلی فرماندهی مقتدر و مدبر و روشنفکر بود. وی رساله‌ای به نام تدابیرالغزوات دارد که تاریخ پایان تألیف آن 13 شوال 1190 ذکر شده است ( رجوع کنید به اوزکایا ، ص 181، تصویر گ 71 رساله). در این اثر، که به زبانی ساده و صریح نوشته شده، در بارة مسائل عملی و تجربه‌های حکومتداری بحث شده است ( د. اسلام ، چاپ دوم، ذیل مادّه).رسالة تدابیرالغزوات ــ که به تدبیر نادر یا تدبیر جدید نادر نیز معروف است ( رجوع کنید به اوزکایا، ص120) ــ ویژگی پندنامه‌ها را دارد. جانیکلی بر آن بود که وقایع دورة مصطفی سوم (حک : 1171ـ1187) و عبدالحمید اول و نهادها و مؤسساتِ آنان را نقد، و خطاهای آنان، از جمله قتل عمرپاشا والیِ بغداد و وقایع کریمه، را آشکار کند (جودت‌پاشا، ج 3، ص 145؛ هامر ـ پورگشتال، ج 8، ص 348). او در این کتاب، درخصوصِ هرگونه تدبیری که برای اصلاح خرابیها و فساد لازم است، به روشنگری پرداخته و در برخورد با موضوعات اداری ـ سیاسی و نظامی، حامی اصلاحات در مالکیت اراضی تحت اختیار سپاهیان بوده است (جودت‌پاشا، ج 3، ص 145ـ146). جودت‌پاشا (ج 3، ص 146) در انتقاد از این اثر، آن را حاوی عبارات سست و بدون اصطلاحات فنی و بیان‌کنندة افکار عامیانه دانسته ولی در ضمن، اذعان کرده است که ذکر همین اندازه ایرادات و اشکالاتِ دولتمردان هم برای ارکان دولت گران آمد و موجب غوغای جبارزاده و فرار جانیکلی به کریمه شد.از رسالة جانیکلی هشت نسخة خطی موجود است ( رجوع کنید بهاوزکایا، ص 119ـ121). این اثر را یوجل اوزکایا در ) مجلة تحقیقات تاریخی ( (ج 7، ش 12ـ13، 1969) به خط جدید ترکی (لاتین) منتشر کرده است. برخی از عناوین و موضوعات این رساله عبارت است از: سبب اختلال قریم؛ مصر، قاهره و بغداد و اقلیم قریم؛ تدبیر بغداد؛ تدبیر قریم؛ مهمة جنگ؛ تدبیر ایران؛ تدبیر وزرا؛ مهمة مبایعه؛ وقایع و حوادث، تدبیر جنگ؛ مقابلة تدبیر جنگ؛ در بیان موضعِ دولت و تدبیرِ مأکولات و مشروباتِ آستانه ( رجوع کنید بههمان، ص 174).معاصران جانیکلی وی را دولتمردی مقتدر و بصیر و توانا در رسیدگی به امور سربازان و «رکن رکین دولت» و «سدی محکم بر جانب شرق» و مایة هراس ستمگران معرفی کرده‌اند. با این حال، وی را به سببِ شدت خشونت و خونریزی و ترک نماز نکوهش کرده‌اند (واصف‌افندی، ص 279؛ جودت‌پاشا، همانجا؛ ثریا، ج 3، ص 548).جانیکلی در نواحیِ آناپه و صوغوجق (در قفقاز) نیز به عمران و آبادی پرداخته بود ( د.ا.د. ترک ، همانجا).منابع: محمد ثریا، سجل عثمانی ، استانبول 1308ـ1315/ 1890ـ 1897، چاپ افست انگلستان 1971؛ احمد جودت‌پاشا، تاریخ جودت ، استانبول 1309؛Virginia H. Aksan, An Ottoman statesman in war and peace: Ahmed Resmi Efendi, 1700-1783 , Leiden 1995; Ahmed Cavid, Had ka-i veka ¦y , ed. Adnan Baycar, Ankara 1998; EI 2 , s.v. "Dja ¦n ¦kli H ¤a ¦dj dji ـ Al ¦Pasha" (by B. Lewis); Joseph von Hammer-Purgstall, Geschichte des osmanischen Reiches , Graz 1963; Yدcel عzkaya, "Canikli Ali Pa a , n n risalesi Teda b rد , l-g azava t ", Tarih ara t rmalar dergisi, VII , no. 12-13; TDVIA , s.v. "Canikli Hac Ali Pa a Ailesi" (by عzcan Mert); Ahmed Va sif Efendi, Meha sinد , l-a sa r ve haka ¦ikد , l-ahba r , ed. Mدcteba I lgدrel, Ankara 1994.
