جامعه ، زیارت ، عنوان شماری از زیارتنامه های مأثور. این زیارتنامه ها را به این سبب «جامعه » می نامند که مخصوص امام خاصی نیستند، بلکه به گونه ای انشا و تعلیم شده اند که با خواندن آنها می توان هر یک از ائمه را از دور یا نزدیک زیارت کرد ( رجوع کنید به شهید اول ، ص ۲۱۴؛ محمدتقی مجلسی ، ۱۴۰۶ـ ۱۴۱۳، ج ۵، ص ۴۵۱؛ محمدباقر مجلسی ، ج ۹۹، ص ۱۲۶؛ آقاجمال خوانساری ، ص ۹۷ـ ۹۸؛ امین ، ج ۲، ص ۲۰۸). شمار این گونه زیارتنامه ها در منابع ، متفاوت ذکر شده است . در برخی منابعِ ادعیه و زیارات (برای نمونه رجوع کنید به مفید، ص ۲۰۵؛ شهید اول ، ص ۲۱۴ـ۲۱۷) تنها یک زیارتنامه آمده و در برخی دیگر چند زیارت تحت عنوان جامعه آورده شده است . مثلاً، ابن بابویه (ج ۲، ص ۶۰۸ـ ۶۱۸) دو زیارت ، آقا جمال خوانساری (ص ۶۰ـ ۱۰۲) سه زیارت و سید محسن امین (ج ۲، ص ۲۱۰ـ ۲۱۸) چهار زیارت را «جامعه » نامیده اند. محمدباقر مجلسی (ج ۹۹، ص ۱۲۶ـ ۲۰۹) پس از نقل چهارده زیارت جامعه ، گفته که زیارتهای جامعه دیگری هم وجود دارد که به سبب عدم وثاقت یا تکراری بودن مضمون آنها، از ذکرشان خودداری کرده است . زیارتهای مشهوری چون «زیارت امین اللّه » و «زیارت رجبیّه » را نیز جزء زیارتهای جامعه به شمار آورده اند ( رجوع کنید به همان ، ج ۹۹، ص ۱۷۶ـ۱۷۷، ۱۹۵ـ۱۹۶؛ آقاجمال خوانساری ، ص ۹۸ـ۱۰۲؛ امین ، ج ۲، ص ۲۱۰). متن زیارتهای جامعه در پاره ای فقرات باهم مشترک و در برخی فقرات متفاوت است .در مجموعِ زیارتهای جامعه ، دو زیارتنامه شهرت و محبوبیت بیشتری دارند، یکی «جامعه صغیره » و دیگری «جامعه کبیره ». محمدباقر مجلسی (ج ۹۹، ص ۲۰۹) زیارت جامعه کبیره را در مرتبه اول و زیارت جامعه صغیره را در مرتبه دوم اهمیت و وثاقت دانسته است .زیارت جامعه صغیره را امام رضا علیه السلام در پاسخ کسانی که از ایشان در باره نحوه زیارت امام کاظم علیه السلام سؤال کرده بودند، تعلیم داد. این زیارت با سه سند به دست ما رسیده است : ابن بابویه آن را از طریق ابن الولید و او از محمدبن حسن صفّار و صفّار از علی بن حسّان و او از امام رضا نقل کرده است (ابن بابویه ، ج ۲، ص ۶۰۸، ج ۴، مَشیخَه ، ص ۵۳۱). طریق و سند دوم این زیارت ، طریق ابن قولُویه است که آن را از قول محمدبن حسین جوهری و او از هارون بن مسلم و او از علی بن حسّان و او از امام رضا نقل کرده است (ابن قولویه ، ص ۵۲۲). طریق و سند سوم ، از آنِ کلینی است که آن را از محمدبن یحیی و او از محمدبن احمد و او از هارون بن مسلم و او از علی بن حسّان و او از امام رضا نقل کرده است (کلینی ، ج ۴، ص ۵۷۸ ـ۵۷۹؛ نیز رجوع کنید به طوسی ، ج ۶، ص ۱۰۲).زیارت جامعه کبیره از دیگر زیارتهای جامعه ، شهرت و مقبولیت بیشتری دارد و در بین شیعیان وقتی از «زیارت جامعه » سخن به میان آید، منظور همین زیارت جامعه کبیره است . متن این زیارت از امام هادی علیه السلام نقل شده است . ابن بابویه آن را از طریق محمدبن اسماعیل برمکی از موسی بن عبداللّه نخعی و او از امام هادی نقل کرده است (ابن بابویه ، ج ۲، ص ۶۰۹ـ ۶۱۸).جوینی خراسانی در فَرائِدُ السِّمْطَیْن (ج ۲، ص ۱۷۹ـ۱۸۶) آن را از حاکم نیشابوری از طریق ابن بابویه آورده است . محمدباقر مجلسی (ج ۹۹، ص ۱۴۴) این زیارتنامه را از حیث اعتبار سند و متن ستوده و آن را صحیح ترین و فصیح ترین زیارتنامه ها خوانده است . با وجود این ، این زیارتنامه بر پایه تقسیم حدیث به روش سَنَدی ، ضعیف الاسناد محسوب می شود، به علت وجود موسی بن عبداللّه نخعی در میان راویان آن ، که شخصی مُهمل و ناشناخته است ( رجوع کنید به احسائی ، ج ۱، ص ۳۰) البته ، از نظر حدیث شناسان سده های چهارم و پنجم ، که به کمک قرائنی حدیث را تنها به صحیح و غیرصحیح تقسیم می کردند ( رجوع کنید به مدیر شانه چی ، ص ۱۴۶)، این زیارتنامه صحیح به شمار می آمده است . اعتماد ابن بابویه به این زیارت ، خود از مرجحات و از قرائن تقویت کننده تلقی شده است ( رجوع کنید به احسایی ، ج ۱، ص ۳۱). افزون بر این ، شیعه امامیه آن را به گونه ای تلقی به قبول کرده اند که اگر فرد بصیر و اهل نقدی بخواهد، می تواند بر صحت آن ادعای اجماعِ کاشف از قول معصوم کند. شُبَّر (ص ۳۳) این زیارت را در ردیف نهج البلاغه و صحیفه سجادیه قرار داده که فصاحت و بلاغت آنها در مرتبه ای است که نیازی به دقت در سندشان نیست . احسائی (همانجا) نیز پس از بررسی سند زیارت جامعه کبیره ، می گوید که این زیارت از حیث لفظ و معنی در مرتبه ای است که انسانِ آگاه پی می برد که کلام معصوم است و لذا نیاز به بررسی سند ندارد. به نوشته نوری (ج ۱۱، ص ۱۷۰ـ۱۷۱) ابن بابویه در روایت خود متن آن را تلخیص و برخی قسمتها را که منطبق بر عقایدش نبوده ، حذف کرده است .
زیارت جامعه کبیره در واقع توصیف بلند و بلیغی است از جوانب گوناگون اصل امامت و رکن ولایت ، که از نظر شیعه استمرار دین ، منوط به اعتقاد و تمسک به این اصل است . به دلیل احتوای این زیارت بر مضامینِ ناظر به مقامات امامان ، امام هادی علیه السلام تعلیم داده است که پیش از خواندن این زیارت ، شخص زیارت کننده بارها تکبیر بگوید، شاید به این سبب که از دچار شدن او به غلو جلوگیری شود (محمدتقی مجلسی ، ۱۳۷۷ ش ، ج ۸، ص ۶۶۶). در این زیارت ، اهل بیت پیامبر جانشینان بر حق وی وصف شده اند و به تمام آموزه های شیعی به زبانی فصیح اشاره شده است ، از جمله به ارتباط ائمه با پیامبر اکرم ، برشمردن مقامات علمی و اخلاقی و سیاسی ائمه ، اسوه بودن آنان ، ارتباط امامت و توحید، رابطه امام شناسی با خداشناسی . از دیگر مباحث مطرح در این زیارت ، عصمت اهل بیت علیهم السلام ، یکپارچگی خلقت ایشان ، تولّی و تبرّی و رجعت و تسلیم است . در این زیارت فضائل امامان به زبانی فصیح و در پیوند با قرآن و سنّت به بهترین وجه بیان شده است .بر این زیارت شرحهای متعددی نوشته شده است . محمدتقی مجلسی (متوفی ۱۰۷۰) آن را دوبار شرح کرده است : یک بار به عربی در ضمن روضة المتقین که شرحِ کتاب من لایحضره الفقیه ابن بابویه است ، و یک بار به فارسی در ضمن کتاب لوامع صاحبقرانی که شرح فارسی همان کتاب ابن بابویه است . محمدباقر مجلسی هم در بحارالانوار (ج ۹۹، ص ۱۳۴ـ ۱۴۴)، به ایجاز، فقراتی از آن را شرح کرده است .مهم ترین شرح زیارت جامعه ، شرح شیخ احمدبن زین الدین اَحسائی (متوفی ۱۲۴۱ یا ۱۲۴۳) است که با نام شرح الزیارة الجامعة الکبیرة ، در چهار مجلد، بارها به چاپ رسیده است . این شرح مفصّل ترین و علمی ترین شرح زیارت جامعه است که بر مشرب شیخیه نوشته شده و آکنده از مباحث کلامی و ادبی و حدیثی و فلسفی است .الانوار اللّامعة ، از شروح متأخر زیارت جامعه به قلم سید عبداللّه شُبّر، نیز موجز و مفید است (برای آگاهی از دیگر شروح زیارت جامعه رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی ، ج ۱۳، ص ۳۰۵ـ۳۰۶؛ انصاری قمی ، ص ۲۵۰ـ۲۶۲).
منابع : آقابزرگ طهرانی ؛ محمدبن حسین آقا جمال خوانساری ، مزار ، چاپ رضا استادی ، قم ۱۳۷۷ ش ؛ ابن بابویه ، کتاب من لایحضره الفقیه ، چاپ علی اکبر غفاری ، قم ۱۴۱۴؛ ابن قولویه ، کامل الزیارات ، چاپ جواد قیومی ، قم ۱۴۱۷؛ احمدبن زین الدین احسائی ، شرح الزیارة الجامعة الکبیرة ، بیروت ۱۴۲۰/۱۹۹۹؛ محسن امین ، مفتاح الجنّات فی الادعیة و الاعمال و الصلوات و الزیارات ، بیروت : مؤسسة الاعلمی للمطبوعات ، ] بی تا. [ ؛ ناصرالدین انصاری قمی ، «کتابشناسی , زیارت جامعه کبیره ، »، علوم حدیث ، سال ۸ ، ش ۴ (زمستان ۱۳۸۲)؛ ابراهیم بن محمد جوینی خراسانی ، فرائد السمطین فی فضائل المرتضی و البتول و السبطین و الائمة من ذریتهم علیهم السلام ، چاپ محمد باقر محمودی ، بیروت ۱۳۹۸ـ۱۴۰۰/ ۱۹۷۸ـ۱۹۸۰؛ عبداللّه شُبَّر، الانوار اللاّمعة فی شرح زیارة الجامعة ، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ] بی تا. [ ؛ محمدبن مکی شهید اول ، کتاب المزار ، قم ۱۴۱۰؛ محمدبن حسن طوسی ، تهذیب الاحکام ، چاپ حسن موسوی خرسان ، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱؛ کلینی ؛ محمدباقربن محمدتقی مجلسی ؛ محمدتقی بن مقصود علی مجلسی ، روضة المتقین فی شرح من لا یحضره الفقیه ، چاپ حسین موسوی کرمانی و علی پناه اشتهاردی ، قم ۱۴۰۶ـ ۱۴۱۳؛ همو، لوامع صاحبقرانی ، المشتهر بشرح الفقیه ، ج ۸ ، قم ۱۳۷۷ ش ؛ کاظم مدیرشانه چی ، علم الحدیث ، قم ۱۳۶۲ ش ؛ محمدبن محمد مفید، کتاب المزار ، چاپ محمدباقر موحدی ابطحی ، قم ۱۴۰۹؛ حسین بن محمدتقی نوری ، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل ، قم ۱۴۰۷ـ ۱۴۰۸.