ثمره ، رسالة کوچکی شامل حدود یکصد جملة کوتاه در بارة احکام نجوم و تأثیر آن در شئون گوناگون زندگی، منتسب به بطلمیوس * ، که مترجمان دورة اسلامی، در جریان نهضت ترجمه آن را از یونانی به عربی ترجمه کردند.علاوه بر متن عربی ثمره و چند شرح آن به فارسی و عربی، متنهایی به یونانی، سریانی و لاتینی نیز از آن به‌جای مانده است. رایج‌ترین نام این کتاب در عربی و فارسی، ثمره یا کتاب‌الثمرة ، عیناً برگردان عنوان یونانی آن : (Karpئs) ئµ به معنای میوه است. در عین حال، در شرح و ترجمة نصیرالدین طوسی از این رساله (ص 79) از آن به نام المائة‌الکلمة (یکصد کلمه/ گفتار) و با اسم رومی (کذا؛ در واقع یونانی) «آنْطرومِطا» یا «آنطوریطا» نیز یاد شده است (نیز رجوع کنید به دانش‌پژوه، ص 856). به نوشتة بلوشه (ج 2، ص 51 ـ52)، این عنوان، صورت نادرستی از دو واژة ` کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء ، چاپ لیپرت، لای `پزیگ 1903؛ احمدبن یونانی (hekaton reta) t p o a به معنای «صد کلمه» است. عنوان ترجمة لاتینی این کتاب، یعنی Centiloquium ، نیز ناظر به همین معنی است (اولمان ، ص 283).مفصّل‌ترین گزارش در بارة چگونگی ترجمة این کتاب به عربی، در رسالة احکام نجومِ ابوریحان بیرونی، به نام مقالة فی سَیر سَهْمَیِالسَّعادة ، آمده که او در آن از سه ترجمة کتاب ثمره یاد کرده است: دو ترجمة عربی از یونانی، یکی ترجمة مترجمی ناشناس برای خالدبن یزید اموی (متوفی 85) و دیگری از حنین‌بن اسحاق * ، مترجم مشهور قرن دوم و سوم؛ و ترجمة عمربن فَرُّخان ( رجوع کنید بهطبری * ، ابوفحص)، ستاره‌شناس قرن سوم از فارسی (کذا؛ در واقع، پهلوی) به عربی (به نقل سزگین ، ج 7، ص 42). ابوریحان بیرونی (به نقل سزگین، همانجا) نوشته که برای نگارش مقالة فی سیر سهمی‌السّعادة از هر سه ترجمه استفاده کرده است، اما معلوم نیست ترجمة عربی ثمره که امروز به دست ما رسیده کدامیک از آنهاست (برای آگاهی از نسخ خطی ترجمة موجود رجوع کنید به سزگین، ج 7، ص 44ـ 45). از ثمره ترجمه‌ای به سریانی نیز وجود دارد که احتمالاً هنگام ترجمة این کتاب به عربی، مترجمان دورة اسلامی از آن استفاده کرده‌اند (همان، ج 7، ص 42؛ برای آگاهی بیشتر در بارة این ترجمه رجوع کنید بهنو ، ص 197ـ202). در کهن‌ترین منابع کتاب‌شناسی دورة اسلامی (از جمله ابن‌ندیم، ص 328)، ثمره را کتابی از بطلمیوس دانسته‌اند، بدون آنکه نام مترجمِ آن را ذکر کنند.شرحی که قِفطی (ص 98)، با استفاده از نوشتة ابن‌ندیم (همانجا)، در بارة کتاب‌الاربعة بطلمیوس (کتاب احکام نجوم بطلمیوس که بسیاری، ثمره را خلاصة آن می‌دانند رجوع کنید بهادامة مقاله) و بدون اشاره به نام کتاب‌الاربعة داده است، به قرینة ذکر نام سوری (= سورس، کسی که بنا بر منابع اسلامی ثمره برای او نوشته شده است) باعث شده تا گروهی (مثلاً رجوع کنید به نصیرالدین طوسی، پیشگفتار اخوان زنجانی، ص هفده) ابراهیم‌بن صَلْت را نیز مترجم ثمره بدانند، در حالی که شرح قفطی معطوف به کتاب‌الاربعة است نه ثمره .بر اساس آنچه در نخستین سطور ترجمة عربی کتاب ثمره (گ 1 پ) ذکر شده و به سایر شرحها و ترجمه‌های این کتاب (از جمله شرح و ترجمة نصیرالدین طوسی، ص2) نیز راه یافته است، ثمره نوشتة بطلمیوس و خلاصة کتاب‌الاربعة او دانسته شده است. اما پژوهشهای تقریباً یک قرن اخیر در بارة این کتاب، نشان می‌دهد که ثمره نمی‌تواند نوشتة بطلمیوس باشد. بسیاری از موضوعاتی که در ثمره مطرح شده است، هیچ شباهتی با موضوعات کتاب‌الاربعة ندارد (سزگین، ج 7، ص 45، به نقل از گونْدِل؛ برای آگاهی از فهرست مختصری از جملات صدگانة ثمره رجوع کنید به حائری، ج 10، بخش 3، ص 1310ـ1321؛ برای آگاهی از تبویب کتاب‌الاربعة رجوع کنید به بطلمیوس، فهرست مندرجات، ص3ـ4).از سوی دیگر، بررسی موضوعهای متفاوت تنجیمی ذکر شده در ثمره نشان می‌دهد که این کتاب بیش از آنکه اثری بر گرفته از آرای بطلمیوس و نگرش ارسطویی حاکم بر آثارش باشد، از آثار هِرمِسی و بر گرفته از آرا و افکار منسوب به هرمس، فیلسوف و دانشمند مجعول، است. تلقی ویژة هرمسیان از عقل (برای این تلقی رجوع کنید به جابری، ج 1، ص 186ـ219) منشأ تفاوت نگرش آنان با ارسطوییان، در بارة مسائل سه‌گانة خدا و انسان و طبیعت بوده است ( رجوع کنید به هرمس * ). بین محتوای ثمره و آنچه از قول هرمس در بسیاری از مهم‌ترین کتابهای احکام نجوم نقل شده است (برای نمونه رجوع کنید به ابن‌هِبَنْتا، ج 1، ص 208، 214، ج 2، ص 173، 175 که مطالب او بسیار شبیه آرای ذکر شده در ثمره است) شباهتهای بسیاری وجود دارد. همچنین بسیاری از این آرای هرمسی در مجموعه رسائل اخوان‌الصفا نیز آمده که با مطالب ثمره کاملاً تطبیق دارد، از جمله جملة 53 ثمره (گ 7 ر) در بارة موقعیت طالع بروج و ارتباط آن با نطفه (جنین)، که در بارة آن در رسائل اخوان‌الصفاء (ج 2، ص 417ـ443) مفصّل بحث شده است و به سبب تطبیق نداشتن این جمله از ثمره با آرای بطلمیوس، نصیرالدین طوسی (ص 48ـ49) هنگام شرح این جمله، از آرای هرمس در این‌باره سخن گفته و از او یاد کرده است. به نوشتة روسکا (ص 168) آرای هرمس قبل از ظهور اسلام به پهلوی ترجمه شده بوده و در احکام نجوم ایران ساسانی نیز تأثیر گذاشته است. این امر علاوه بر اینکه نشان‌دهندة قدمت آرای هرمسی در جوامع اسلامی است، مؤید نظر ابوریحان بیرونی در بارة وجود ترجمة پهلوی این کتاب، که منشأ ترجمة عربی آن شده، نیز می‌باشد. همچنین در جُنگی خطی در اسپانیا، بلافاصله پس از ترجمة لاتینی ثمرة منتسب به بطلمیوس (در بارة ترجمه‌های لاتینی ثمره رجوع کنید به ادامة مقاله)، ترجمة لاتینی کتابی به همین نام منسوب به هرمس وجود دارد ( رجوع کنید به مییاس بییکروسا ، ص 155). موضوعهای مختلفِ ثمره ، بدون ترتیب خاص، و فقط بر اساس پنج اصل کلی احکام نجوم (برای آگاهی از این اصول رجوع کنید بهابوریحان بیرونی، ص 507 ـ511، پانویس 8) بیان شده‌اند. از میان جمله‌های مختلف کتاب، فقط از جملة یکم تا شانزدهم در قالبی کلی به طرح مسائل اساسی احکام نجوم پرداخته است. سایر جملات بدون نظمی خاص ذکر شده‌اند، به طوری که نمی‌توان کتاب را به بخشهای خاصی تقسیم نمود. از جمله موضوعات کتاب، حوادث جَوّ (جملة 37)، احکام موالید (جمله‌های 47، 53 تا 55)، خسوف و کسوف (جمله 26)، مطالع بروج (جمله‌های 17 تا 20 و 46 تا 51)، خوردن داروهای مسهل (جمله‌های 21 و 23) و عملهای جراحی (جمله‌های 22 و 24) است ( رجوع کنید به کتاب ثمره ، گ 1 رـ11 پ؛ برای بخش‌بندی مورد دیگری از این جمله‌ها رجوع کنید بهپاولی ، ج 23، ص 1839).ثمره ، به عنوان یکی از مهم‌ترین آثار احکام نجوم، بسیار مورد توجه نویسندگان مختلف قرار گرفت و بسیاری از آنان در نوشته‌های خود از آن یاد کرده‌اند. از جمله مَسلَمَة‌بن احمد مَجْریطی، ستاره‌شناس و ریاضیدان اندلسی (متوفی ح 398) در کتاب غایة‌الحکیم ــ که در رواج اندیشه‌های هرمسی در اسپانیا سهم بسیار مهمی داشت ــ جمله‌های مختلفی از ثمره را ذکر کرده است ( رجوع کنید به ص 323ـ324). ابوحَیّان توحیدی (قرن چهارم) نیز در المُقابِسات (ص 276) عیناً جمله‌ای از ثمره را نقل کرده و محمدبن مسعود غزنوی در کفایة‌التعلیم فی صناعة التنجیم (تألیف 540) بیش از هر نویسندة دیگر از این کتاب مطالبی نقل کرده است (از جمله رجوع کنید به گ 21 ر ـ 22 پ).بر ثمره شروح متعددی نوشته شده که حاجی‌خلیفه (ج 1، ستون 524 ـ 525) تعدادی از آنها را معرفی کرده و سزگین (ج 7، ص 45ـ46) چهار مورد از آنها (به انضمام ترجمه و شرح نصیرالدین طوسی از آن رجوع کنید به ادامة مقاله) را بر شمرده است. علاوه بر این، باید از شرح ابوالعباس احمدبن یوسف‌بن کَمّاد، مشهور به ابن‌کمّاد (ستاره‌شناس اهل تونس، زندگی در قرن هفتم) یاد کرد ( رجوع کنید به اشتاین اشنایدر ، ص 212؛ کینگ ، ج 2، بخش 2، ص 653). از میان شروح ثمره ، شرح ابوجعفر احمدبن یوسف‌بن ابراهیم مصری (طولونی) مشهور به ابن‌دایه (متوفی ح 340) از همه مشهورتر است. تقریباً تمام کسانی که از ثمره یاد کرده‌اند، شرح ابن‌دایه بر این کتاب را نیز بر شمرده‌اند (از جمله ابن‌ندیم، ص 328؛ ابن‌صاعد اندلسی، ص 228؛ یاقوت حموی، ج 5، ص 160؛ صفدی، ج 8 ، ص 283 که از این شرح، با عنوان «ترجمه» یاد کرده است). نصیرالدین طوسی در ترجمة ثمره و شرح بر آن (ص 2ـ3)، از این شرح استفاده کرده است. احمدبن یوسف تیفاشی * (متوفی 651) در کتاب ازهارالافکار فی جواهرالاحجار (ص 128) و ابومنصور سلیمان‌بن حسین موصلی حاسب نیز در المختار من کتب‌الاختیارات الفلکیة (گ 261 ر) از این شرح یاد کرده‌اند. به نوشتة نالینو (ص 219، پانویس 2) ابن‌دایه در این شرح کوشیده است تا با آوردن اضافات و تغییراتی، عبارات دشوار کتاب اصلی را تفسیر یا پاره‌ای از ناسازگاریهای آن با کتاب‌الاربعة بطلمیوس را رفع کند (برای بررسی نکات مهم و برجستة این شرح رجوع کنید به لمی ، ص 91ـ107). از این شرح نسخ خطی متعددی باقی‌مانده است (برای آگاهی از آنها رجوع کنید به سزگین، ج 7، ص 157؛ کینگ، ج 2، بخش 2، ص 652ـ653). نسخة خطی کهنی نیز به خط حسین صوفی ــ فرزند عبدالرحمان صوفی ریاضیدان و ستاره‌شناس مشهور قرن چهارم ــ در کتابخانة مَلِک وجود دارد (افشار و دانش‌پژوه، ج 1، ص 189؛ برای نسخة خطی دیگری از این شرح در ایران رجوع کنید به حسینی اشکوری، ج 19، ص 186ـ187).شرح ابن‌دایه در قرون وسطا، بارها به لاتینی ترجمه شد. این ترجمه‌ها تفاوتهای بسیاری با یکدیگر دارند ( رجوع کنید به پاولی، ج 23، ص 1839؛ برای معرفی این ترجمه‌ها رجوع کنید به کارمودی ، ص 16ـ17). مهم‌ترین این ترجمه‌ها به پلاتوی تیولیایی یا یوحنای اشبیلی نسبت داده شده است (مییاس بییکروسا، ص 154). انتساب این ترجمه به یوحنای اشبیلی صحیح‌تر به نظر می‌رسد، زیرا در فهرستهایی که از آثار پلاتوی تیولیایی تهیه شده است، نام این کتاب دیده نمی‌شود. از ترجمة یوحنای اشبیلی در قرن ششم/ دوازدهم، نسخه‌های متعددی باقی‌مانده است ( رجوع کنید به ووستنفلد ، ص 27ـ 28؛ برای آگاهی بیشتر در بارة این ترجمه رجوع کنید به لمی، ص 100ـ107؛ برای آگاهی در بارة سایر ترجمه‌های لاتینی این کتاب رجوع کنید بهمییاس بییکروسا، ص 154ـ 155؛ کارمودی، همانجا).شرح ابن‌دایه بر ثمره را کالونیموس‌بن کالونیموس ، مترجم و دانشمند آلمانی، در قرن هشتم/ چهاردهم به عبری ترجمه کرد (پاولی، همانجا). اشتاین اشنایدر (ص 212ـ213)، با استناد به مجموعه‌ای خطی در کتابخانة اسکوریال اسپانیا، از شرح بَتّانی بر ثمره یاد کرده، اما این رساله در اصل شرح بتّانی بر کتاب‌الاربعة بطلمیوس است که نسخه‌ای از شرح ابن‌دایه بر ثمره را نیز به همراه دارد (برای آگاهی از مشخصات این مجموعه رجوع کنید بهدرنبورگ ، ج 2، قسم 3، ص 116ـ117).خواجه نصیرالدین طوسی، در 663 یا 670 (استوری ، ج 2، بخش 1، ص 36؛ منزوی، ج 4، ص 2896) ثمره را به فارسی ترجمه و شرح کرد. وی، به گفتة خودش (ص 2ـ3)، پس از پایان کار، شروح ابن‌دایه و ابوالعباس احمدبن علی اصفهانی حاسب را مطالعه کرده و موارد لازم را از آنها به ترجمه و شرح خود افزوده است. در این ترجمه، نصیرالدین طوسی ابتدا هر یک از جمله‌های متن را به عربی ذکر و سپس آن را ترجمه و شرح کرده است. از این کتاب نسخه‌های خطی متعددی‌باقی‌مانده (برای آگاهی از آنها رجوع کنید به استوری، ج 2، بخش 1، ص 36ـ37؛ منزوی، ج 4، ص 2896ـ2897) و جلیل اَخَوان زنجانی در 1378 ش در تهران آن را به چاپ رسانده است. در عین حال، مینوی (ص 232، پانویس 3)، و به نقل از او اخوان زنجانی (نصیرالدین طوسی، پیشگفتار، ص نوزده)، بر اساس نسخه‌ای از آن کتاب در انگلستان، به ترجمة ظهیرالدین محمد غزنوی از این کتاب به فارسی اشاره کرده‌اند ولی بر اساس گزارش ریو و کیورتون (ص 197ـ 198) از نسخة مورد نظر مینوی، تنها شرح مذکور نصیرالدین طوسی بر ثمره ، در مجموعه‌ای به همراه چند نسخة دیگر در بارة نجوم آمده است و ترجمة ظهیرالدین غزنوی در آن نیست؛ ازاین‌رو، در صحت نوشتة مینوی تردید وجود دارد، اگر چه ظهیرالدین محمد غزنوی کتابی به نام نافع‌الثمره در شرح ثمره داشته که باقی‌نمانده است (استوری، ج 2، بخش 1، ص 46). رکن‌الدین محمدبن علی جرجانی (متوفی پس از 730) در مقدمة خود بر ترجمة عربیِ اوصاف‌الاشراف نصیرالدین طوسی (گ 117 پ) نوشته است که ترجمه و شرح نصیرالدین طوسی از ثمره را به عربی ترجمه کرده، اما از این ترجمه اطلاع دیگری در دست نیست.منابع: ابن‌صاعد اندلسی، التعریف بطبقات الامم: تاریخ جهانی علوم و دانشمندان تا قرن پنجم هجری ، چاپ غلامرضا جمشیدنژاد اول، تهران 1376 ش؛ ابن‌ندیم؛ ابن‌هبنتا، المغنی فی‌احکام النجوم ، ج 1، چاپ عکسی از نسخة خطی کتابخانة ظاهریة دمشق، ش 9354، ج 2، چاپ عکسی از نسخة خطی کتابخانة دولتی باواریا مونیخ، ش 852 arab ، چاپ فؤاد سزگین، فرانکفورت 1407/1987؛ ابوحیان توحیدی، المقابسات ، چاپ محمد توفیق حسین، بغداد 1970، چاپ افست تهران 1366 ش؛ ابوریحان بیرونی، کتاب التفهیم لاوائل صناعة‌التنجیم ، چاپ جلال‌الدین همائی، تهران 1362 ش؛ اخوان‌الصفا، رسائل اخوان‌الصفاء و خلان الوفاء ، بیروت 1377/1957؛ ایرج افشار و محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست کتابهای خطی کتابخانة ملی ملک ، ج 1، تهران 1352 ش؛ احمدبن یوسف تیفاشی، کتاب ازهار الافکار فی جواهرالاحجار ، چاپ محمدیوسف حسن و محمود بسیونی خفاجی، قاهره 1977؛ محمد عابد جابری، نقدالعقل العربی ، ج 1: تکوین‌العقل العربی ، بیروت 1994؛ حاجی‌خلیفه؛ عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانة مجلس شورای ملی ، ج 10، بخش 3، تهران 1348 ش؛ احمد حسینی‌اشکوری، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانة عمومی حضرت آیة‌الله العظمی مرعشی نجفی ، قم 1354ـ1376 ش؛ محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست کتابخانة اهدائی آقای سیدمحمد مشکوة به کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران ، ج 3، بخش 2، تهران 1335 ش؛ صفدی؛ محمدبن مسعود غزنوی، کفایة‌التعلیم فی صناعة‌التنجیم ، نسخة خطی کتابخانة (ش 1) مجلس شورای اسلامی، ش 6157؛ علی‌بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار حکماء ، چاپ لیپرت، لایپزیگ 1903؛ کتاب‌الثمره ، ] منسوب به [ بطلمیوس، نسخة خطی کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران، ش 1/1971؛ دیوید ا.کینگ، فهرس المخطوطات العلمیة المحفوظة بدارالکتب المصریة ، قاهره 1981ـ1986؛ مسلمه‌بن احمد مجریطی، کتاب غایة‌الحکیم واحق النتیجتین بالتقدیم ، چاپ هلموت ریتر، لایپزیگ و برلین 1933؛ احمد منزوی، فهرستوارة کتابهای فارسی ، تهران 1374 ش ـ ؛ سلیمان‌بن حسین موصلی حاسب، المختار من کتب الاختیارات الفلکیة ، نسخة خطی کتابخانة ملی ملک، ش 3151؛ مجتبی مینوی، تاریخ و فرهنگ : «اجتماع کواکب در سال 582»، تهران 1352 ش؛ کارلو آلفونسو نالینو، علم‌الفلک: تاریخه عندالعرب فی‌القرون الوسطی ، رم 1911؛ محمدبن محمد نصیرالدین طوسی، تعریب اوصاف الاشراف ، لِرکن‌الدین محمدبن علی جرجانی، نسخة خطی کتابخانة ملی جمهوری اسلامی ایران، ش 2/2039 ع؛ همو، شرح ثمره بطلمیوس در احکام نجوم ، چاپ جلیل اخوان زنجانی، تهران 1378 ش؛ یاقوت حموی، معجم‌الادباء ، مصر 1355ـ1357/ 1936ـ 1938، چاپ افست بیروت ] بی‌تا. [ ؛E. Blochet, Catalogue des maPersans de la Bibliothe ©que nationale ,Paris1905-1934; Francis J.Carmody, Arabic astronomical and astrological sciences in Latin translation: a critical bibliography , Berkeley, Calif. 1956; Hartwig Derenbourg, Les manuscrits arabes de l , Escurial , vol.2, fasc. 3, Paris 1941; Richard Lemay, "Origin and success of the Kita ¦b Thamara of Abu ¦Ja ـ far Ah ¤mad ibn Yu ¦suf ibn Ibra ¦him", in Proceedings of the First Internation Symposium for the History of Arabic Science, April 5-12, 1976 , Aleppo: Institute for the History of Arabic Science, 1978; J. M. Milla ¨s Vallicrosa, Las traducciones Orientales en los manuscritos de la Biblioteca Catedral de Toledo , Madrid 1942; F. Nau, "Un fragment Syriaque de l , ouvrage astrologique de Claude Ptolإmإe institute: le livre du fruit", Rإvue de l , Orient chrإtien , vol.28 (1931-1932); August Friedrich von Pauly, Paulys Realencyclopجdie der classischen Altertumswissenschaft , ed. G. Wissowa, W. Kroll, and K. Mittelhaus, Stuttgart 1894-1970, s.v. "Kladios Ptolemaios. III . A & B. (by E. Boer); Claudius Ptolemy, Tetrabiblos , edited and translated into English by F. E. Robbins, London 1948; C. Rieu and W. Cureton,Catalogus Codicum manuscriptorum Orientalium qui in Museo Britannico Asservantur , pt.2: Codices Arabicos amplectens , London 1852; J. Ruska, Tabula Smaragdina , Heidelberg 1962; Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums , Leiden 1967-1984; Moritz Steinschneider, Die arabischen غbersetzungen aus dem Griechischen, Graz 1960; Charles Ambrose Storey, Persian literature: a bio- bibliographical survey , vol.2, pt.1, London 1972; Manfred Ullmann, Die Natur-und Geheimwissenschaften im Islam , Leiden 1972; F. Wدstenfeld, Die غbersetzungen arabischer Werke in das lateinische seit dem XI. Jahrhundert , Gottingen 1877.
