ثابت‌بن قرّه ، ابوالحسن، مترجم و فیلسوف و ریاضیدان و منجم و طبیب قرن سوم.1) شرح‌حال ، در اغلب منابع سال ولادت وی 221 ذکر شده ( رجوع کنید به ابن‌ندیم، ص 331؛ قِفْطی، ص 115؛ ابن‌خلّکان، ج 1، ص 314)، اما به‌نوشتة ابن‌ابی‌اُصَیبعه (ص297) وی در 21 صفر 211 در حَرّان * (شهری در جنوب‌شرقی ترکیة کنونی) به‌دنیا آمده است. زبان مادری وی سریانی بود و یونانی و عربی را نیز بخوبی می‌دانست ( زندگینامة علمی دانشوران ، ج13، ص288). وی از صابئین * مقیم حرّان بود (ابن‌ابی‌اصیبعه، ص 295).ابتدا در حرّان به صرافی پرداخت، سپس به بغداد رفت و در آنجا فلسفه و ریاضیات و طب آموخت و در آنها مهارت یافت. پس از بازگشت به وطن، عقاید و آرایی فلسفی مطرح کرد که مخالف عقاید هم‌کیشانش بود. قاضی او را احضار کرد و فرمان داد که از عقایدش دست بر دارد. او بظاهر پذیرفت اما پس از مدتی دوباره به همان عقاید بازگشت. وقتی که وی را از ورود به مجمع هم‌کیشانش منع کردند، از حرّان به کَفَرتُوثا رفت و در آنجا اقامت گزید (ابن‌خلّکان، ج 1، ص 313؛ یافعی، ج 2، ص 160؛ بروکلمان، ج 4، ص 169ـ 170). محمدبن موسی، ریاضیدان برجسته ( رجوع کنید بهبنوموسی * )، در راه بازگشت از سرزمینهای روم به بغداد با ثابت آشنا شد، به فضل و تیزهوشی و فصاحت وی پی برد و او را با خود به بغداد آورد. گفته‌اند که ثابت نزد وی به کسب علوم پرداخته است. محمدبن موسی او را به معتضد عباسی (حک :279ـ289) معرفی کرد و معتضد او را در زمرة منجمان خویش قرار داد (ابن‌ندیم؛ قفطی؛ ابن‌ابی‌اصیبعه، همانجاها؛ ابن‌عِبری، ص 265). ثابت در دستگاه معتضد مقام والایی یافت، چنانکه اوقاتی طولانی با وی گفتگو می‌کرد (قفطی، ص 115ـ116؛ ابن‌عبری، همانجا).بنا به قولی، ثابت مسلمان شد ( رجوع کنید به نصر، ص 110)، اما هیچ‌کدام از منابع اصیل قدیم به مسلمان شدن وی اشاره نکرده‌اند و حتی ابن‌کثیر (ج 11، ص 85) صریحاً گفته است که او بر دین صابئی باقی ماند. ثابت در 26 صفر 288 درگذشت (ابن‌ندیم، همانجا؛ قفطی، ص 121ـ122؛ ابن‌خلّکان، ج 1، ص 314؛ یافعی، همانجا).در منابع از تبحر ثابت در فلسفه سخن گفته‌اند، چنانکه ابن‌کثیر (همانجا) او را فیلسوف، و علی‌بن زید بیهقی (ص 33) او را حکیمی فاضل دانسته است. ابن‌ابی‌اصیبعه (همانجا) وی را در جنبه‌های گوناگون فلسفه در زمان خود بی‌نظیر خوانده و ابن‌صاعد اندلسی (ص 193) او را در ردیف یعقوب‌بن اسحاق کِنْدی و قُسطابن لوقا، دو تن از عالم‌ترین افراد در فلسفه در جهان اسلام در قرن سوم، دانسته است. از نظر ابوسلیمان سجستانی (ص299) منزلت علمی ثابت در حدی است‌که می‌توان او را حد واسط یحیی نحوی * و بُرُقْلُس * دانست. با این‌همه، آثار فلسفی وی، بیشتر در شرح آثار فلسفی یونان (مانند آثار افلاطون و ارسطو) است. از جمله آثار اوست: جوامع‌کتاب آنولوطیقاالاولی ، اختصار القاطیغوریاس و القیاس ، جوامع کتاب باری ارمینیاس ، کتابی در شرح سماع طبیعی ، اختصار المنطق ، و رسالة فی حل رموز کتاب السیاسة‌لافلاطون (قفطی، ص 116، 118، 120؛ ابن‌ابی‌اصیبعه، ص 298ـ300). همچنین ثابت مقاله‌ای دارد که در بر دارندة پاسخهای وی به پرسشهای عیسی‌بن اُسَید نصرانی است (ابن‌ابی‌اصیبعه، ص 299). بروکلمان (ج 4، ص 172) نیز مقالة فی تلخیص ما أتی به ارسطوطالیس فی‌کتابه‌فی مابعدالطبیعة مماجری الامر فیه علی ساقة البرهان را جزو آثار ثابت ذکر کرده است. ثابت در این اثر، آرای افلاطون و ارسطو را در بارة ثبات جوهر نقد نموده است ( زندگینامة علمی دانشوران ، ج 13، ص 292). احتمالاً این مقاله همان اختصار کتاب مابعدالطبیعه است که ابن‌ابی‌اصیبعه (ص 298) آن را از آثار ثابت دانسته است. ثابت در علومی مانند منطق، علم‌النفس، اخلاق، سیاست و طبقه‌بندی علوم و دستورزبان سریانی نیز آثاری دارد ( زندگینامة علمی دانشوران ، همانجا). همچنین بنا به گزارش قفطی (ص120) و ابن‌ابی‌اصیبعه (ص 300) او در بارة دین‌صابئی و آداب و مراسم آن نیز رساله‌هایی به سریانی نوشته است.منابع: ابن‌ابی‌اصیبعه، عیون‌الانباء فی طبقات‌الاطباء ، چاپ نزار رضا، بیروت ] 1965 [ ؛ ابن‌خلّکان، ابن‌صاعد اندلسی، التعریف بطبقات الامم: تاریخ‌جهانی علوم و دانشمندان تا قرن‌پنجم هجری ، چاپ غلامرضا جمشیدنژاد اول، تهران 1376ش؛ ابن‌عبری، تاریخ مختصرالدول ، چاپ انطون صالحانی یسوعی، لبنان 1403/1983؛ ابن‌کثیر، البدایة و النهایة ، بیروت 1411/1990؛ ابن‌ندیم؛ ابوسلیمان سجستانی، صوان الحکمة و ثلاث رسائل ، چاپ عبدالرحمان بدوی، تهران 1974، کارل بروکلمان، تاریخ الادب‌العربی ، ج 4، نقله الی‌العربیة یعقوب بکر و رمضان عبدالتواب، قاهره 1975؛ علی‌بن زید بیهقی، تتمة صوان الحکمة ، چاپ رفیق‌العجم، بیروت 1994؛ علی‌بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبارالعلماء باخبارالحکماء ، چاپ لیپرت، لایپزیگ 1903؛ حسین نصر، علم در اسلام ، به اهتمام احمد آرام، تهران 1366 ش؛ عبداللّه‌بن اسعد یافعی، مرآة‌الجنان و عبرة‌الیقظان ، بیروت 1417/1997؛Dictionary of scientific biography , ed. Charles Coulston Gillispie, New York: Charles Scribner , s Sons, 1981, s.v. " Tha ¦bit Ibn Qurra, AL -S ¤a ¦b , AL -H ¤arra ¦n ¦" (by B. A. Rosenfeld and A. T. Grigorian).2) آثار علمی. ثابت‌بن قرّه در ریاضیات، نجوم، مکانیک، علوم طبیعی، موسیقی، پزشکی و دامپزشکی بیش از صد اثر داشته که نسخه‌های شماری از آنها باقی مانده است و برخی از آنها نیز تصحیح یا بررسی شده‌اند.آثار ریاضی ثابت، که بیشتر از دیگر آثار علمی‌اش بررسی شده، در قرون بعدی زمینه را برای کشفهای مهمی در زمینة اعداد حقیقی، حساب انتگرال، قضایای مثلثات کروی، معادلات، هندسة نااقلیدسی و محاسبة مقادیر حدّیِ مرتبط با حساب بی‌نهایت فراهم آورده است (سزگین، ج 5، ص 264ـ 267؛ زندگینامة علمی دانشوران ، ج 13، ص 289ـ292).او نخستین کسی است که در نجوم دورة اسلامی به اصلاح دستگاه بطلمیوسی پرداخت و نوشته‌های وی، بویژه در بارة ساعتهای‌آفتابی و رؤیت هلال، از کهن‌ترین نمونه‌ها در جهان اسلام به‌حساب می‌آید ( رجوع کنید به ادامة مقاله). آثار نجومی ثابت مورد استفادة منجمان پس از او، مانند ابن‌یونس (ص 98) و ابوریحان بیرونی (1373ـ1375، ج 2، ص 654) و عبدالرحمان خازنی در الزیج المعتبر السنجری (گ 143 ر)، قرار گرفته و برخی از آنها نیز به لاتینی ترجمه شده است ( رجوع کنید بهادامة مقاله).ریاضیات. آثار ثابت‌بن قرّه در ریاضیات به سه دسته تقسیم می‌شود: تألیفات، ترجمه‌ها، و تصحیحات.الف) تألیف1) کتاب فی‌الشکل المُلقَّب بِالْقَطّاع . این اثر یکی از نخستین رساله‌ها در بارة «شکل‌القَطّاع» * (قضیة مِنِلائوس ) در ریاضیات دورة اسلامی به شمار می‌آید. ثابت در این رساله اثباتی بدیع از قضیة منلائوس * در بارة چهار ضلعی کامل کروی، که بطلمیوس از آن در حل مسائل نجوم کروی استفاده کرده، عرضه نموده و برای به دست آوردن صورتهای گوناگون این قضیه از نظریة خود در بارة نسبتهای مرکّب استفاده کرده‌است (سزگین، ج5، ص265؛ زندگینامة علمی دانشوران ، همانجا). گراردوس (ژرار) کرمونایی این رساله را به لاتینی ترجمه کرد (کارمودی ، 1956، ص 121ـ122) و در 1303 ش/1924 بیورنبو این ترجمه را به همراه تحلیل مطالب آن منتشر نمود ( رجوع کنید بهص 219ـ310).2) مقالة فی استخراج اعداد المُتَحابـَّةِ بِسُهُولَةِ الْمَسْلَکِ الی ذلک. این رساله مشتمل بر ده قضیه در نظریة اعداد است، از جمله قضایایی در بارة ساختن عددهای کامل (عددهای مساوی با مجموع مقسومٌعلیه‌های حقیقیشان) که منطبق است با قضیة 36 مقالة نهم اصول اقلیدس، ساختن عددهای زائد و ناقص (به‌ترتیب، بزرگ‌تر یا کوچک‌تر از مجموع مقسومٌعلیه‌هایشان) و ساختن عددهای مُتَحابّ (جفت عددهایی که هر یک برابر با مجموع مقسومٌعلیه‌های دیگری باشد). ثابت در مقدمة این رساله به پژوهشهای برخی ریاضیدانان یونانی در بارة اعداد مذکور اشاره کرده است (قربانی، 1363 ش، ص 47ـ50).ثابت نخستین ریاضیدان دورة اسلامی است که به اعداد متحاب پرداخته و این رابطة ریاضی را برای استخراج آنها مطرح کرده است: هرگاه عددهای 1 - n 2 * 3 = p و 1- 1- n 2*3 = q و 1- 1- n 2 2 * 9 = r اول باشند، آنگاه pq * n 2 = M و r * n 2= N عددهای متحاب‌اند. بر اساس رابطة بالا به ازای 2 = n نخستین جفت از اعداد متحاب، 220 و 284 به‌دست می‌آیند (همان، ص 58؛ زندگینامة علمی دانشوران ، همانجا؛ سزگین، ج 5، ص 265).در 1268/1852، وپکه خلاصة این رساله را به زبان فرانسه منتشر کرد (ص 16ـ25). سعیدان نیز متن عربی رساله را در 1356 ش/1977 چاپ کرد. قربانی نیز از روی ترجمة سعیدان، مقدمه و خلاصه‌ای از اثبات قضایای این اثر را به فارسی ترجمه کرده است ( رجوع کنید به 1363 ش، ص 48ـ59).3) کتاب المفروضات . خواجه نصیرالدین طوسی این رساله را در مجموعة تحریرهای ( رجوع کنید به تحریر * ) خود آورده است. این کتاب شامل 36 قضیه (یا به نوشتة طوسی، در بعضی نسخه‌ها34 قضیه) در زمینة هندسة مقدّماتی و جبر هندسی، عمدتاً در زمینة مثلثها و دایره‌هاست ( رجوع کنید بهنصیرالدین طوسی، ج 2، کتاب المفروضات لثابت‌بن قرة ، ص 1ـ15). ثابت در قضیة بیستم این اثر، معادلة + px = q 2 x را با استفاده از ترسیم هندسی (رسم یک پاره‌خط)، حل کرده است (همان، ص 9؛ برای روش حل معادله رجوع کنید به دالد ـ سمپلونیوس ، ص 74ـ 75). ظاهراً ثابت این اثر را با اقتباس از کتاب مُعطَیاتِ (داده‌ها) اقلیدس تألیف نموده است (سزگین، ج 5، ص 116).4) کتاب فی مساحة قَطْعِ المخروطِ الذی یُسَمَّی المُکافی. در این رساله وی به روش محاسبة قطعه‌ای از سهمی پرداخته و بدین منظور چند قضیه را در بارة جمع‌بندی دنباله‌های عددی (سِریها)، که در دورة اسلامی روش «اِفنا» نامیده می‌شد، اثبات کرده است. او با به‌کارگیری این قضیه‌ها و لحاظ کردن قطعة سهمی در یک‌چند ضلعی، مساحت قطعة سهمی را برابر23 حاصل ضرب قاعده در ارتفاع آن به‌دست آورده است (سوتر ، 1997 ب ، ص55؛ نیز رجوع کنید به زندگینامة علمی دانشوران ، همانجا). یوشکویچ اثبات کرده که محاسبة ثابت با محاسبة px dx ¡ ° a » هم‌ارز است (به‌نقل سزگین، ج 5، ص 266). سوتر این رساله را در 1334ـ 1335/ 1916ـ1917 به آلمانی ترجمه و تحلیل کرد ( رجوع کنید به1997 ب ، ص 45ـ66).5) مقالة فی مَساحَةِ المُجَسَّماتِ المُکافِیَة . این رساله در بارة محاسبة حجم اجسامی است که از دَوَران قطعه‌ای از سهمی حول قطر (گنبد سهمی شکل) یا دَوَران سهمی حول قاعده (کرة سهموی) حاصل می‌شوند. ثابت در این رساله نیز با استفاده از قضایایی در بارة جمع‌بندی دنباله‌های عددی، حجم این اجسام را محاسبه کرده است (همو، 1997 الف ، ص 68ـ94).6) فی‌مساحة‌الاشکال‌المسطحة‌و المجسَّمة . در بارة محاسبة اندازة اشکال هندسی مسطح و اجسام فضایی بحث می‌کند.7) کتاب الی‌المتعلمین فی‌النسبة‌المؤلّفة . این رساله، که کتاب فی تألیف النسب نیز نامیده شده، در بارة ترکیب نسبتهای مقادیر هندسی است. ثابت در این رساله اصطلاحات حسابی را در بارة مقادیر هندسی به‌کار برده و این بر خلاف روش ریاضیدانان یونان باستان است که از این امر پرهیز می‌کردند. این رساله در تعمیم مفهوم عدد به عددهای حقیقی مثبت، در ریاضیات دورة اسلامی اهمیت داشته‌است ( زندگینامة علمی دانشوران ، همانجا).ابوریحان بیرونی در راشیکات الهند (ص 7)، بدون اشاره به نام این کتاب، نوشته است که ثابت کتابی در بارة نسبتها دارد. به احتمال بسیار منظور وی همین اثرِ ثابت‌بن قرّه بوده است. روزنفلد و کارپووا در 1345 ش/1966 این رساله را به روسی ترجمه کردند (سزگین، ج 5، ص 268).8) کتاب الی ابن‌وَهْب فی‌التأتی لاستخراج عملِ المسائلِ الهندسیة . این رساله به روشهای حل مسائل هندسی اختصاص دارد. ثابت در این نوشته، بر خلاف اقلیدس، برای حل مسائل، علاوه بر ترسیم مسائل هندسی و اثبات قضایا، به اندازه‌گیری نیز توجه کرده است ( زندگینامة علمی دانشوران ، همانجا). سزگین (ج 7، ص 404) در مقایسه و مقابله‌ای که کرده، این رساله و دو اثر دیگر ثابت را یک اثر دانسته است؛ آن دو اثر عبارت‌اند از: رسالة فی العِلَّة الّتی لَها رَتَّبَ اُقلیدس اَشْکال کتابه ذلک الترتیب (در بارة علت آنچه اقلیدس قواعد کتابش را به ردیف موجود مرتب کرده است) و رسالةٌ فیِ ( اَنّهُ ) کَیْفَ یَنْبَغی اَنْ یُسْلَکَ اِلی نَیْل المَطْلوبِ مِنَ المعانی الهَندسیة .9) کتاب فی عملِ شَکْلٍ مُجَسَّمٍ ذی اَرْبَعَ عَشْرَةَ قاعدةً تُحیطُ به کُرَةٌ مَعْلُومَة . این رسالة کوتاه، در بارة روش محاط کردن یک چهارده وجهی متساوی‌الاضلاع درون یک کره است (بسل ـ هاگن و اشپیس ، ص 222). این رساله را بسل ـ هاگن به آلمانی ترجمه و همراه با متن عربی در 1311 ش/ 1932 منتشر کرده است ( رجوع کنید به همان، ص 218ـ230).10 و 11) مقالةٌ فی اَنَّ اَلْخَطَّیْنِ اذا اُخرجا علی اَقَلْ من زاویتینِ قائمتینِ التَقَیا ، و مقالةٌ فی برهانِ المصادرةِ المشهورةِ من اقلیدس . در این دو اثر برای اثبات اصل موضوع پنجم اصول اقلیدس کوششهایی صورت گرفته است. اثر اول ملاحظات حرکتی را در هندسه مورد توجه قرار می‌دهد. چنانکه ثابت در مقدمة اثر نیز حرکت را در هندسه لازم می‌داند. وی این اصل موضوع را وضع می‌کند که در حرکت سادة اجسام (انتقال متوازی)، همة نقاط‌بر خطهای راست حرکت می‌کنند (صبره، ص305؛ جاویش ، 1988، ص 69ـ70). این اثر شامل هفت قضیه (شکل) است. ثابت در قضیة چهارم وجود مستطیلی را اثبات کرده که در قضیة هفتم از آن برای اثبات اصل موضوع پنجم استفاده نموده است. قضیة هفتم، که نسبت به قضایای دیگر اثبات مفصّل‌تری دارد، در بارة این است که اگر دو خط با زاویة کمتر از قائمه (حاده) از رئوس خط سومی رسم شوند، یکدیگر را قطع می‌کنند. نام اثر اول نیز از عنوان این قضیه گرفته شده است (صبره، ص 303ـ311). ظاهراً این اثر بر شروح ابن‌هیثم بر اصول اقلیدس مؤثر بوده است ( زندگینامة علمی دانشوران ، همانجا).اثر دوم به‌اثبات این موضوع می‌پردازد که اگر دو خط با زوایة کمتر از زاویة قائمه بر خط سومی فرود آیند، یکدیگر را قطع‌می‌کنند. این اثر شامل پنج قضیه است. ثابت در قضیة سوم وجود متوازی‌الاضلاعی را اثبات کرده‌که در قضیة پنجم از آن برای اثبات اصل موضوع پنجم استفاده نموده است (صبره، ص 312ـ316).این دو رساله به لحاظ موضوعی بسیار شبیه یکدیگرند. قربانی ( رجوع کنید به 1365 ش، ص 206، 208) به‌نادرست هر دو را یک رساله با دو عنوان متفاوت دانسته است. خلیل جاویش متن تصحیح شدة اثر اول را در کتاب نظریة المتوازیات فی الهندسة الاسلامیة (ص67ـ 83) آورده، عبدالحمید صَبرَه نیز در 1346 ش/ 1967 ترجمة انگلیسی هر دو اثر را منتشر کرده است ( رجوع کنید بهص‌ـ316).12) فی تصحیح مسائل الجبر بالبراهین الهندسیة . ثابت در این رساله با استفاده از ترسیمهای هندسی به حل معادلات+ px = q 2 x ، + q = px 2 x و = px + q 2 x (0 ) p و 0 q) ) می‌پردازد (لوکی ، ص 196). حل معادلة اول در کتاب المفروضات نیز آمده است. وی در حل این معادلات از قضایای پنجم و ششم مقالة دوم اصول استفاده کرده است (دالد ـ سمپلونیوس، ص 73). پل لوکی متن تصحیح شدة این رساله را به همراه ترجمة آلمانی آن در 1320 ش/1941 منتشر کرده است ( رجوع کنید بهص 195ـ216).13) کتاب فی القطوع الاسطوانة و بسیطها . شامل 37 قضیه است که به بررسی مقاطع یک استوانة مستدیر مایل می‌پردازد. در این رساله روش محاسبة بخشی از استوانة محدود به‌دو مقطع مستوی آمده است. قضایای پانزدهم و هفدهم در بارة تبدیل بیضی به دایره‌ای هم مساحت است. ثابت مساحت بیضی به نیم‌قطرهای a و b را برابر مساحت دایره‌ای به‌شعاع ab ¡ به‌دست آورده است ( زندگینامة علمی دانشوران ، همانجا). کارپووا و روزنفلد با پژوهش در این اثر نشان داده‌اند که ثابت تبدیلهای هندسی را می‌شناخته و آنها را پیش از ریاضیدانان غربی به‌کار برده است (به نقل سزگین، ج 7، ص 405).14) مسألة فی عمل‌المتوسطین و قسمة زاویة معلومة بثلاثة اقسام متساویة . ثابت در این رساله مسئلة تثلیث زاویه و ساختن دو واسطة هندسی را که به معادله‌های درجة سوم‌منجر می‌شود، حل کرده است. روش حل این مسائل، هم‌ارز روش ترسیمی «درج» ارشمیدس برای تثلیث زاویه است ( زندگینامة علمی دانشوران ، همانجا؛ برای اطلاع از روش درج ارشمیدس رجوع کنید به تثلیث زاویه * ). به عقیدة وپکه، راه‌حل ثابت بسیار شبیه راه‌حل پاپوسِ اسکندرانی * است (به‌نقل سزگین، ج 5، ص 265).15) رسالة فی‌الحُجة المنسوبة الی سقراط فی المربع و قُطرِه . ثابت استدلال افلاطون را در منو در بارة قضیة فیثاغورس در مثلث قائم‌الزاویه بررسی، و سه اثبات جدید عرضه کرده است. همچنین برای قضیة فیثاغورس در حالت عمومی اثباتی را مطرح نموده است: هرگاه در مثلث ABC دو خط از رأس B چنان رسم شود که دو مثلث متشابه ABE و BCD به‌وجود آید، آنگاه: = AC (AE + CD) 2 + BC 2 AB ( زندگینامة علمی دانشوران ، همانجا). آیدین صاییلی این رساله را در 1337ـ 1338 ش/ 1958 به ترکی و در 1339 ش/ 1960 به انگلیسی بر گردانده است (سزگین، ج 5، ص 269).16) مسألة اذا اُخرج فی دائرةٍ ضلعُالمثلث و ضلعُ المسدس فی جهةٍ واحدة عن المرکز کانَ سطحُ الذی یُحازُ بَیْنَهُما مِثلَ سُدْس دائرة ، در بارة این موضوع که مساحت بخشی از دایره که میان یک ضلع مثلث متساوی‌الاضلاع و ضلع یک شش ضلعی منتظم هر دو محاط درون یک‌دایره قرار می‌گیرد، برابر 16 مساحت کل دایره است. تنها نسخة خطی این رساله در کتابخانة مرکزی دانشگاه تهران موجود است ( رجوع کنید بهدانش‌پژوه، ص 44، 97).ب) ترجمه‌افزون بر کتابهای مذکور، ثابت برخی آثار ریاضی یونانی را به عربی ترجمه و برخی ترجمه‌ها را اصلاح کرده است.ترجمه‌های ثابت در همین زمینه عبارت‌اند از:1) کتاب‌المأخوذات‌لارشمیدس . این کتاب شامل پانزده قضیه در هندسه است. به نوشتة نصیرالدین طوسی (ج 2، کتاب المأخوذات لارشمیدس ، ص 2)، ریاضیدان ایرانی علی‌بن احمد نسوی (متوفی ح 473) تفسیری بر ترجمة ثابت نگاشته و طوسی با استفاده از تفسیر نسوی آن را تحریر کرده است ( رجوع کنید بههمان، ص 2ـ17).2) شرح‌الشَکل الملقبِ بالقَطّاعِ من کتابِ المجسطی . دربارة شکل قَطّاع در مجسطی‌بطلمیوس. ازاین رساله تک‌نسخه‌ای در کتابخانة آستان قدس رضوی موجود است (قربانی، 1365 ش، ص 208؛ نیز رجوع کنید به گلچین‌معانی، ص 343ـ 344).3) رسالة فی الاصول الهندسیة . رساله‌ای شامل بیست قضیه در بارة مثلثها و دوایر که به ارشمیدس منسوب است.4) رسالة فی‌الدوائر المُتَماسَّة . محتوی قضایایی در بارة دایره‌های مماس بر هم و خطهای مماس بر دوایر از ارشمیدس، که اصل یونانی آن به جا نمانده است و ریاضیدانان دورة اسلامی فقط از آن نام برده‌اند (قربانی، 1374 ش، ص20 به نقل از هیت ). ابوریحان بیرونی در تحریر استخراج الاوتار (ص 16ـ 17) از آن با عنوان کتاب الدوائر لارشمیدس یاد و برهانهایی را از آن نقل کرده است.فی الاصول الهندسیة ، و فی دوائرِ المتماسَّة با عنوان کلی رسائل ابن‌قرة در 1326 ش/1947 در حیدرآباد دکن به چاپ رسیده است.5) کتاب المخروطات لابولونیوس . ترجمة ثابت، مقاله‌های پنجم تا هفتم کتاب مخروطات آپولونیوس (بَلینوس) پرگایی ، ریاضیدان مشهور یونان باستان، را در بر می‌گیرد (سزگین، ج 5، ص 272).6) المدخل الی علم العدد الذی وَضَعَهُ نیقُوماخُس الجاراسینی . کتابی در بارة علم اعداد از نیکوماخوس (در منابع اسلامی: نیقوماخس)، ریاضیدان یونانیِ اواخر قرن اول میلادی است. یسوعی متن تصحیح شدة ترجمة ثابت را در 1357ـ 1358/ 1938ـ1939 در بیروت منتشر کرد.ج) تصحیح‌مهم‌ترین تصحیحات ثابت در مورد ترجمه‌های اسحاق‌بن حنین از آثار ریاضی یونانی است که نصیرالدین طوسی به جز اصلاح ترجمة اصول اقلیدس بقیه را در مجموعة متوسطات خود (در منابع پایان مقاله: مجموع الرسائل که بخشی از متوسطات را شامل می‌شود) آورده است. اصلاحهای آثار اسحاق عبارت‌اند از:1) اصلاح ترجمة اصول اقلیدس . این اثر در ریاضیات دورة اسلامی شهرت بسزایی یافت تا اینکه تحریر درخشان نصیرالدین طوسی از اصول از اهمیت آن کاست (سزگین، ج 5، ص 103ـ104 رجوع کنید به تحریر اصول اقلیدس * ).2) اصلاح کتاب المُعْطَیات لاقلیدس . منظور از معطیات (داده‌ها) مجموعه‌ای از تعاریف است که اقلیدس در آغاز این اثر آورده که شامل ابعاد ارائه شده، حجمها، خطوط و زوایاست به شرط آنکه بتوان آنها را اندازه‌گیری کرد. بعدها گراردوس (ژرار) کرمونایی این اثر را به لاتینی ترجمه کرد (همان، ج5، ص116).3) کتاب الکرة المتحرکة لاوطولوقس . رساله‌ای از آوتولوکوس / اوطولوقس (رونق حیاتش در 310 ق م)، منجم یونانی، که در بارة کرة سماوی و دوایر آن از دید هندسة کروی بحث می‌کند ( رجوع کنید بهنصیرالدین طوسی، ج 1، تحریر الکرة المتحرکة لاوطولوقس ، ص 1ـ10).4) ترجمة کتاب الکرة و الاسطوانة لارشمیدس ، شامل قضایایی در بارة هندسة کروی و استوانه از ارشمیدس. به نوشتة نصیرالدین طوسی (ج 2، کتاب فی الکرة و الاسطوانة لارشمیدس ، ص 2ـ3)، وی در تحریر این اثر از هر دو نسخة ثابت و اسحاق بهره برده است.5) کتاب الْاُکَرْ لثاوذوسیوس ( رجوع کنید به تئودوسیوس * ). این رساله شامل سه مقاله و 59 قضیه است که به نوشتة نصیرالدین طوسی (ج 1، تحریر الاکرلثاوذوسیوس ، ص 2)، قسطابن لوقا به امر معتصم‌باللّه خلیفة عباسی آن را از یونانی به عربی بر گرداند و ثابت این ترجمه را اصلاح کرد (برای آگاهی بیشتر از نسخه‌های رسائل ریاضی به‌جا مانده از ثابت رجوع کنید به سزگین، ج 5، ص 268ـ 272؛ بروکلمان ، ج 1، ص 242ـ244، ) ذیل ( ، ج 1، ص 385ـ 386؛ سوتر، 1986، ج 1، ص 43ـ45؛ قربانی، 1365 ش، ص 206ـ209).نجوم. آثار نجومی ثابت بنا بر آنچه قفطی (ص 117ـ 120) و ابن‌ندیم (ص 331) و ابن‌ابی‌اصیبعه (ص 299ـ 300) نام برده‌اند، به بیش از چهل عنوان می‌رسد که سه عنوان آن در هر سه کتاب مشترک است و تنها از حدود ده اثر از آنها نسخه‌هایی به‌جا مانده است ( رجوع کنید به سزگین، ج 6، ص 166ـ170). علاوه بر این، محمدبن ابی‌بکر فارسی در الزیج‌الممتحن عربی (گ 57 ر) تألیف زیجی را به ثابت نسبت داده است که امروزه از آن اثری در دست نیست. ریجیس مورلون در 1366 ش/ 1987 مجموعه‌ای از متون عربی نُه اثر نجومی ثابت را به همراه ترجمة فرانسوی و تحلیل آنها با عنوان ) آثار نجومی ثابت‌بن قره ( منتشر کرده است.مهم‌ترین آثار نجومی موجود ثابت به شرح زیر است:1) کتاب فی آلاتِ الساعاتِ الَّتی تُسَمَّی رُخامات . رسالة مفصّلی در بارة ساعتهای آفتابی سنگی (رُخامات) است که در این موضوع از نخستین رساله‌ها در دورة اسلامی به شمار می‌آید.ثابت در این رساله باتوجه به صفحه‌های دوایر افق، نصف‌النهار و شرق ـ غرب و صفحة خود ساعت، هفت گونه ساعت آفتابی را وصف می‌کند. در سه گونة اول، صفحة ساعت آفتابی در امتداد یکی از صفحات فوق قرار می‌گیرد و بر دو صفحة دیگر عمود است. در سه گونة دوم بر یکی از دوایر عمود است اما نسبت به دو صفحة دیگر مایل قرار می‌گیرد. در گونة هفتم صفحة ساعت نسبت به هر سه دایره مایل است (ثابت‌بن قره، ص 131ـ132). همچنین او روابط ریاضی کروی مرتبط با مختصات خورشید و حرکت آن، طول سایة شاخص و چگونگی رسم خطوط ساعت را بررسی می‌کند و به‌طور خاص با استفاده از روابط سینوسها (جَیْب) و کسینوسها (جیب تمام)، دو رابطه را برای محاسبة ارتفاع و سمت خورشید (از شمال یا جنوب) ارائه می‌دهد (همان، ص 134ـ136، 268ـ269):) (). cos sin h = sin (s) - versed sin (t). cos ) (1)/ cos h sin A = sin (t). cos ) (2در این رابطه‌ها h ارتفاع خورشید در لحظة دلخواه، s ارتفاع خورشید در هنگام عبور از نصف‌النهار، t زاویة ساعتی خورشید، میل خورشید و عرض جغرافیایی ناظر است. ثابت این دستورها را، که معادل قضیة سینوسها و قضیة کسینوسها در مثلثات کروی‌اند، برای حالتی بیان کرده که خورشید، سمت‌الرأس و قطب سماوی رأسهای مثلث‌اند. در حالی که ابونصر عراق قضیة سینوسها در حالت کلی (شکل مغنی * ) را در اواخر قرن چهارم به دست آورد و رگیومونتانوس قضیة کسینوسها را در اواخر قرن پانزدهم ارائه داد ( زندگینامة علمی دانشوران ، همانجا).ثابت در بخش دیگری از این رساله به محاسبة طول و عرض نقطة انتهایی سایة شاخص در دستگاه مختصات قائم‌الزاویه برای ساعت آفتابی با صفحه‌ای در سطح افق، پرداخته است (ثابت‌بن قرّه، ص 137ـ 138، 270).کارل گاربرس در 1315 ش/1936 ترجمه و تحلیل مطالب این رساله را به آلمانی همراه با متن عربی منتشر کرد ( رجوع کنید بهص57 ـ 140).لوکی نیز در 1316ش/1937 روابط مثلثات کروی و دستگاه مختصاتِ به‌کار رفته در این رساله را تحلیل کرد ( رجوع کنید به ص 141ـ194).2) مقالة فی صفة الاشکال التی تَحْدُثُ بِمَمَرِّ طَرَفِ ظِلِّ المقیاسِ فی سطحِالافقِ، فی کل یوم و فی کل بَلْدَةٍ . رسالة دیگری در بارة ساعتهای آفتابی است که به بررسی مقاطع مخروطی که انتهای سایة شاخص در هر روز بر صفحة افق به وجود می‌آورد، می‌پردازد. ثابت (ص 117ـ129) مراکز و قطرهای این مقاطع را بر اساس موقعیتهای خورشید تعیین می‌کند. آیلهارت ویدمان و ژوزف فرانک این رساله را در 1301 ش/1922 در مقاله‌ای به آلمانی بررسی کردند (ص 193ـ214).3) کتاب فی اِبْطاءالحرکة فی فلک البروج و سرعتها بحَسَب المواضع التی تکون فیها من‌الفلک الخارج المرکز . این کتاب به حرکت ظاهری نایکنواخت خورشید بر دایرة‌البروج * می‌پردازد. در الگوی بطلمیوسی این نایکنواختی به‌سبب حرکت خورشید بر فلک خارج از مرکز پدید می‌آید. ثابت نقاط بیشینه و کمینة سرعت حرکت ظاهری خورشید را بر دایرة‌البروج بررسی می‌کند. افزون بر این نقاطی را نشان می‌دهد که سرعت حرکت واقعی خورشید بر دایرة‌البروج برابر سرعت حرکت متوسط آن است. در این اثر ثابت برای نخستین‌بار در تاریخ نجوم، بحث سرعت را با استفاده از قواعد هندسی توضیح داده است ( رجوع کنید بهثابت‌بن قرّه، ص 68ـ82 ، مقدمة مورلون، ص VII ). اسکارشیرمر در 1345ـ1346ش/1926ـ1927 در بخشی از مقاله‌اش (ص 1ـ11) با عنوان «پژوهشهایی در بارة نجوم نزد اعراب» به این رسالة ثابت پرداخته است.4) فی‌سَنَة الشمس، در بارة طول سال شمسی و روش اندازه‌گیری آن. برخی از کتاب‌شناسان و تاریخ‌نگاران اسلامی این رساله را از ثابت‌بن قرّه دانسته‌اند و حتی ابن‌ابی‌اصیبعه (ص 295) با توجه به این اثر، تلویحاً ثابت را کاشف حرکت نقطة اوج خورشید می‌داند (نیز رجوع کنید به سزگین، ج 6، ص 163). به نوشتة مؤلف رساله، وی رصدهای خورشید را در بغداد در خلال سالهای 215 تا 217، یعنی در زمان خلافت مأمون، انجام داده است (ثابت‌بن قرّه، ص 33؛ نیز رجوع کنید به ابن‌صاعد اندلسی، ص 193) در حالی که ثابت در 221 متولد شده و در دربار معتضد عباسی بوده است ( رجوع کنید به بخش اول مقاله). از سوی دیگر، ابوریحان بیرونی (1923، ص 52؛ همو، 1373ـ1375، ج 2، ص 654) این اثر را به بنوموسی نسبت داده و نوشته است که بعضی آن را از تألیفات ثابت دانسته‌اند. به احتمال قوی این اثر تألیف محمدبن موسی بوده و ثابت بعدها آن را تحریر کرده است (نیز رجوع کنید به کارمودی، 1997، ص 255؛ د. اسلام ، چاپ دوم، ذیل مادّه).مؤلف در آغاز رساله به بررسی آرای اَبَرخُسْ و بطلمیوس، در بارة طول سال شمسی و مبدأ اندازه‌گیری آن می‌پردازد و در ادامه، رصدهای بطلمیوس در مجسطی در بارة گذر خورشید از اعتدالین را با رصدهای خود در بغداد در خلال سالهای مذکور، مقایسه و نقد می‌کند. همچنین بحثهایی در بارة اختلاف مقادیر عرضه شده برای طول سال شمسی و موضع خورشید وجود دارد. مؤلف در این اثر، نظریة جدیدی در بارة حرکت خورشید داده است (ثابت‌بن قرّه، مقدمة مورلون، ص X ). به نوشتة مؤلفِ رساله (ص 58) مدت زمان اختلاف در طول سال شمسی میان رصدهایی که انجام داده با رصدهای ابرخس و بطلمیوس14000 مدت یک شبانه‌روز است. گراردوس کرمونایی این رساله را به لاتینی ترجمه کرده است (کارمودی، 1956، ص 124).5) رسالة الی اسحاقِبن حنینِ التی یَذکر فیها حرکة الفلک مُقبلاً و مُدبراً . یکی از مهم‌ترین آثار نجومی ثابت است که به‌صورت نامه‌ای به اسحاق‌بن حنین نگاشته و در آن در بارة اقبال و ادبار اعتدالین بحث کرده است. ثابت در این باره اثر دیگری نیز به‌نام ) حرکت فلک هشتم ( دارد که تنها دو ترجمة لاتینی از آن باقی مانده است (همان، ص 117).برخی از اخترشناسان یونان باستان، به پیروی از تئون‌اسکندرانی، بر آن بودند که اعتدالین، حرکت رفت و برگشتی (اقبال و ادبار) دارند. در نجوم دورة اسلامی نخستین بار ثابت با اضافه کردن فلک نهمی به فلک هشتم (فلک ثوابت) این حرکت را در الگویی پیچیده توضیح داد. در این الگو فلک نهمی (منظور دایرة کوچک در شکل) بر فلک ثوابت فرض شده است که حرکت یک دایرة‌البروج متحرک را نسبت به دایرة‌البروجی ثابت نشان می‌دهد. ثابت‌بن قرّه با بهره‌گیری از این الگو، حرکت رفت و برگشتی اعتدالین را توجیه می‌کند (شکل 1؛ اونز ، ص 277ـ 279؛ نیز رجوع کنید به تقدیم اعتدالین * )، امروزه می‌دانیم که اصلاً چنین حرکتی وجود ندارد. به نوشتة سارتون (ج 1، ص 599) ثابت مسئول عرضة این نظریة اشتباه بوده است. به هر حال دقیقاً مشخص نیست که چه موضوعاتی سبب شده است که ثابت این نظریه را مطرح کند، اما بی‌تردید این کوششی بوده در جهت تغییر چشمگیر رصد شده در حرکت تقدیم اعتدالین و کاهش مقدار میل دایرة‌البروج که مقایسة رصدهای دورة اسلامی نسبت به رصدهای اخترشناسان یونان‌باستان نشان می‌دادند (نویگباوئر ، ص 286؛ صاییلی، ص 77؛ کارمودی، 1997، ص 253ـ 254). این مسئله ناشی از خطای رصدها (به ویژه خطای رصدی بطلمیوس در اندازه‌گیری این حرکت) و برآورد نادرست اخترشناسان مسلمان از میزان حرکت تقدیم اعتدالین بود (سزگین، ج 6، ص 163ـ164). نویگباوئر ترجمة انگلیسی اثر مذکور و سنة‌الشمس را با تحلیل مطالب آن در 1341 ش/ 1962 منتشر کرده است ( رجوع کنید به ص 259ـ260).6) فی حساب رُؤیَةِ الْاَهِلَّة . ثابت در این رساله موضوع رؤیت هلال را بررسی و نظریة جدیدی در این باره مطرح کرده است. وی سه کمانِ (قوس) فاصلة زاویه‌ای ماه از خورشید، مقدار انحطاط خورشید هنگام غروب ماه و فاصلة مکان غروب ماه از نقطة عمودِ کمانِ انحطاط خورشید بر افق را به همراه فاصلة ماه از زمین در امر رؤیت هلال مهم می‌داند. ثابت مقادیر این کمانها را در توابعی ریاضی به کار می‌گیرد و رؤیت‌پذیری یا ناپذیری هلال را پیش‌بینی می‌کند.علاوه بر این رساله، توضیحاتی در بارة رؤیت هلال به همراه جدولی با عنوان «حدود رؤیت از ثابت‌بن قره» در الزیج‌المعتبر السنجری (گ 89 ر ـ 89 پ، گ 143 ر) اثر عبدالرحمان خازنی به جا مانده که در آثار ثابت یافت نشده است. پژوهش ادوارد کندی (ص 143) مشابهتهایی را میان روابط ریاضی دو ضابطة فوق نشان می‌دهد.7) تسهیل‌المجسطی . در این رساله موضوعات مهم و اساسی‌مجسطی بطلمیوس، از قبیل کمانهای آسمانی (مانند دایرة‌البروج، معدل النهار)، مطالع، حرکت ماه و خورشید و سیارات، خسوف و کسوف و ابعاد و اجرام، به صورت ساده توضیح داده شده است ( رجوع کنید به ثابت‌بن قرّه، ص 1ـ17). این رساله با اثر دیگری از ثابت با عنوان من کلام ثابت‌بن قرة فی الهیئة شباهتهای زیادی دارد ولی با آن یکی نیست (سزگین، ج 6، ص 166). این رساله به لاتینی نیز ترجمه شده است (کارمودی، 1956، ص 118).8) رسالة ثابت‌بن قرة فی ذکر الافلاک و خَلْقِها و عدد حرکاتها و مقدار مسیرها . رساله‌ای در بارة مشخصات فلکهای سیارات، ماه و خورشید و مقدار حرکت آنهاست.9) قول فی ایضاح الوجه اندی ذکر بطلمیوس عنَّ به استخراج من تقدمه میسرة القمر الدوریه و هی مستویة. این اثر به ارتباط میان حرکتهای میانگین و واقعی خورشید و ماه می‌پردازد. ثابت در این رساله موضوع حرکتهای ماه و خورشید را در حالات گوناگون بررسی کرده است ( رجوع کنید بهثابت‌بن قرّه، ص 19ـ25؛ برای آگاهی از نسخه‌های خطی آثار نجومی ثابت رجوع کنید بهسزگین، ج 6، ص 166ـ170؛ بروکلمان، ) ذیل ( ، ج 1، ص 385ـ386؛ برای نسخه‌های خطی آثار نجومی ترجمه شده به لاتینی ثابت رجوع کنید بهکارمودی، 1956، ص 116ـ129).احکام نجوم، آثار عُلْوی و علوم طبیعی. از آثار متعدد ثابت در احکام نجوم، تنها بخشهایی از نسخة عربی کنزالاسرار و ذخائرالابرار در کتابخانة وهبی به شمارة 3/ 2021 باقی‌مانده است ( رجوع کنید به سزگین، ج 7، ص 151). ترجمة لاتینی این اثر در اروپای قرون وسطا تداول فراوان یافت. در 1339 ش/1960،کارمودی پژوهش انتقادی این اثر را منتشر کرد (سزگین، همانجا). ابوریحان بیرونی در آثارالباقیة (ص 243) مطلبی را از یکی از کتابهای احکام نجومی ثابت با عنوان الانواء (سزگین، ج 7، ص270)، که برای معتضد تألیف کرده بود، نقل کرده است.در زمینة آثار علوی، اثر وی با عنوان مسائل جَمَعَها ثابت‌بن قُرَة الحرانی ... باقی مانده است که به چهار مسئلة آثار علوی و نجوم می‌پردازد. از این کتاب نسخه‌ای با عنوان المسائل الهندسیة و الطبیة در کتابخانة ملک به شمارة 17/6188 موجود است (سزگین، ج 7، ص 269ـ270؛ نیز رجوع کنید به افشار و دانش‌پژوه، ج 9، ص 226).ثابت در علوم طبیعی دو رسالة مهم دارد: یکی در بارة علت شوری آب دریاها، با عنوان قول فی‌السبب الذی جُعِلَتْ لَه میاه البحار مالِحَة ، که بیشتر به مباحث نظری فلسفة طبیعی می‌پردازد. از این اثر فقط یک نسخه در ترکیه در کتابخانة احمد سوم به شمارة 3342 موجود است (سزگین، ج 7، ص 270). اثر دیگر با عنوان کتاب فی‌کَوْن الجبال که در بارة علت پدید آمدن کوههاست. ابوریحان بیرونی (1923، ص 262) نیز به این اثر ثابت اشاره کرده است (برای آگاهی از آثار ثابت در احکام نجوم، آثار علوی و علوم طبیعی رجوع کنید بهسزگین، ج 7، ص 151ـ152، 269ـ270).ثابت علاوه بر این موارد دو رساله نیز در موسیقی دارد (قفطی، ص 117ـ 118؛ زندگینامة علمی دانشوران ، همانجا).مکانیک و فیزیک. ثابت در این زمینه دو اثر دارد: کتاب فی القَرَسْطُون و کتاب فی صفة الوزنِ و اختلافِه که هر دو در بارة تعادل وزنه‌ها در مکانیک است.در رسالة اول ثابت به بررسی اصل تعادل اهرمها می‌پردازد و حالتهای گوناگون، مانند تعادل یک وزنه با چند وزنه و شرایط تعادل را در مواردی که وزنه‌ها نسبت‌به نقطة اتصال در فاصله‌های متفاوتی قرار دارند، بررسی می‌کند (جاویش، 1976، ص 146، 154).پژوهشهای گوناگونی در بارة کتاب فی القرسطون صورت گرفته که کامل‌ترین آنها اثر خلیل جاویش با عنوان ) کتاب قرسطون ثابت‌بن قرّه ( است که وی متن عربی اثر به همراه ترجمة فرانسه آن را در 1355 ش/ 1976 منتشر کرده است. در قرون وسطا کتاب قرسطون به لاتینی نیز ترجمه شد (کارمودی، 1956، ص 127).در رسالة دوم، ثابت اصل علمی نیرو و حرکت از دید ارسطو و شرایط تعادل تیر آویزان را در حالتهای بدون وزنه و به همراه وزنه‌هایی در دو سر آن، یا تعادل تیر قرار گرفته‌بر تکیه‌گاه را بررسی کرده است ( زندگینامة‌علمی‌دانشوران ، همانجا). خازنی بخشهایی از این رساله را در میزان الحکمة (ص 33ـ34) آورده است.پزشکی. ثابت در پزشکی نیز شهرت بسزایی داشته است (ابن‌ابی‌اصیبعه، ص 295) چنانکه به‌گفتة قفطی (ص 120ـ 121)، ثابت قصابی را درمان کرده بود که مردم او را مرده می‌پنداشتند.از حدود چهل رسالة پزشکی منسوب به ثابت، فقط‌از هجده رساله نسخه‌هایی موجود است ( رجوع کنید به سزگین، ج 3، ص 260ـ 263). از آثار پزشکی موجود وی فقط الذخیرة فی علم الطب را مایرهوف بررسی انتقادی کرده است. بر اساس پژوهشهای وی، در این اثر، ثابت پیش از رازی‌در بارة روشهای درمانی آبله و سرخک بحث کرده است. رازی در کتاب الفاخر خود نقل‌قولهایی از این اثر ثابت آورده‌است. البته ثابت در رساله‌ای جداگانه با عنوان کتاب فی‌الجُدَری و الحصبة (در بارة آبله و سرخک) نیز به این موضوع پرداخته است.از دیگر آثار مهم پزشکی اوست: کتاب فی علم العَین و علَلِها و مداواتها (در بارة چشم‌پزشکی)، رسالة فی تَولّد الحَصاة (در بارة سنگ مثانه و کلیه)، رسالة فی البیاض الذی یظهر فی‌البدن (در بارة لکه‌های سفیدی که بر بدن ظاهر می‌شوند)، کتاب الروضة فی‌الطب (در بارة نبض، علل و نشانه‌های بیماریها و داروهای مناسب برای درمان آنها) و رسالة فی معرفة النبض (در بارة گردش خون؛ سزگین، ج 3، ص 261ـ262). از رسالة اخیر نسخة منحصر به فردی در سه برگ در کتابخانة (ش 2) مجلس شورای اسلامی (سنای سابق) به شمارة 46/360 موجود است ( رجوع کنید به دانش‌پژوه و علمی انواری، ص 189ـ190). برخی این رساله را تألیف خود ثابت به‌شمار آورده‌اند ( رجوع کنید بههمانجا). در حالی‌که این نسخة منحصر به فرد در 1007 کتابت شده و در آغاز آن تصریح شده است که این رساله اختصاری از کتاب الروضة فی‌الطب است ( رجوع کنید به رسالة فی معرفة النبض ، گ ] 497 ر ـ 498 ر [ ).ثابت همچنین کتاب طبی جالینوس را به عربی ترجمه و تشریح کرد. وی خود را، همچون حنین‌بن اسحاق، مفسر و مصحح طب جالینوسی می‌دانست (برای آگاهی از نسخه‌های خطی آثار پزشکی ثابت رجوع کنید بهسزگین، ج 3، ص260ـ263). ثابت اثری نیز با عنوان کتاب البیطرة در دامپزشکی و رساله‌ای در کالبدشناسی پرندگان دارد (سزگین، ج 3، ص 261، 377؛ زندگینامة علمی دانشوران ، همانجا).منابع: ابن‌ابی‌اصیبعه، عیون الانباء فی طبقات الاطباء ، چاپ نزار رضا، بیروت ] 1965 [ ؛ ابن‌صاعد اندلسی، التعریف بطبقات الامم:تاریخ جهانی علوم و دانشمندان تا قرن پنجم هجری ، چاپ غلامرضا جمشیدنژاد اول، تهران 1376 ش؛ ابن‌ندیم؛ ابن‌یونس، الزیج الکبیر الحاکمی ، نسخة خطی کتابخانة لیدن، ش 143 or. ، نسخة عکسی کتابخانة بنیاد دایرة‌المعارف اسلامی؛ ابوریحان بیرونی، الا´ثار الباقیة عن القرون الخالیة ، چاپ ادوارد زاخاو، لایپزیگ 1923؛ رسالة فی معرفة النبض ، کتابخانة مجلس، نسخة ش 46/360؛ همو، تحریر استخراج الاوتار ، چاپ ابوالقاسم قربانی، تهران 1355 ش؛ همو، رسائل البیرونی ، رسالة 4: راشیکات الهند ، حیدرآباد دکن 1367/ 1948؛ همو، کتاب القانون المسعودی ، حیدرآباد دکن 1373ـ1375/ 1954ـ1956؛ ایرج افشار و محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانة ملی ملک ، ج 9، تهران 1371 ش؛ ثابت‌بن قرّه، المؤلفات الفلکـیّة ، چاپ ریجیس مورلون، پاریس 1987؛ خلیل جاویش، نظریة المتوازیات فی الهندسة الاسلامیة ، تونس 1988؛ عبدالرحمان خازنی، الزیج المعتبر السنجری ، نسخة خطی کتابخانة واتیکان، ش 761. Arab ، نسخة عکسی کتابخانة بنیاد دایرة‌المعارف اسلامی؛ همو، کتاب میزان‌الحکمة ، حیدرآباد دکن 1359؛ محمدتقی دانش‌پژوه، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانة دانشکدة ادبیات ، در مجلة دانشکدة ادبیات دانشگاه تهران ، سال 13، ش 1 (مهر 1344)؛ محمدتقی دانش‌پژوه و بهاءالدین علمی انواری، فهرست کتابهای خطی کتابخانة مجلس سنا ، ج 1، تهران ] بی‌تا. [ ؛ رسالة فی معرفة النبض ، نسخة خطی کتابخانة (ش 2) مجلس شورای اسلامی، ش 46/360؛ محمدبن ابی‌بکر فارسی، الزیج الممتحن ، نسخة خطی کتابخانة دانشگاه کیمبریج، ش 27/3، نسخة عکسی کتابخانة بنیاد دایرة‌المعارف اسلامی؛ ابوالقاسم قربانی، تحقیقی در آثار ریاضی ابوریحان بیرونی: تحریری نوین از بیرونی‌نامه ، تهران 1374 ش؛ همو، زندگینامة ریاضیدانان دورة اسلامی: از سدة سوم تا سدة یازدهم هجری ، تهران 1365 ش؛ همو، فارسی‌نامه: در شرح احوال و آثار کمال‌الدین فارسی ریاضیدان و نورشناس ایرانی ، تهران 1363 ش؛ علی‌بن یوسف قفطی، تاریخ الحکماء، و هو مختصر الزوزنی المسمی بالمنتخبات الملتقطات من کتاب اخبار العلماء باخبار الحکماء ، چاپ لیپرت، لایپزیگ 1903؛ احمد گلچین معانی، فهرست کتب خطی کتابخانة آستان قدس رضوی ، ج 8 ، مشهد 1350 ش؛ محمدبن محمدنصیرالدین طوسی، مجموع‌الرسائل ، حیدرآباد دکن 1358ـ1359؛Erich Bessel-H ¤agen and O. Spies, " Ta ¦bit b. Qurra , s Abhandlung غber einen halbregelmج Bigen vierzehn Flجchner", in Islamic mathematics and astronomy , ed. Fuat Sezgin, vol. 22, Frankfurt 1997; Axel Bjخrnbo, " Thabits Werk دber den Transversalensatz (Liber de figura sectore)", in ibid, vol. 21, Frankfurt 1997; Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden 1943-1949, Supplementband , 1937-1942; Francis J. Carmody, Arabic astronomical and astrological sciences in Latin translation:a critical bibliography , Berkeley 1956; idem, "Notes on the astronomical works of Tha bit b. Qurra", in Islamic mathematics and astronomy, vol. 22; Dictionary of Scientific biography , ed. Charles Coulston Gillispie, New York: Charles Scribner , s Sons, 1981, s.v. " Tha ¦b t ibn Qurra, Al-S ¤a ¦bi ف Al-H ¤arra ¦ni" (by B. A. Rosenfeld and A.T.Grigorian); Yvonne Dold-Samplonius, "Developments in the solution to the equation cx 2 +bx= a from al-Khwa ¦rizm ¦to Fibonacci", in From deferent to equant: a volume of studies in the history of science in the ancient and medieval Near East in honor of E. S. Kennedy , ed. A. King and George Saliba, New York: The New York Academy of Sciences, 1987; EI 2 , s.v. "Tha ¦bit B . K ¤urra (by R. Rashed and R. Morelon); James Evans, The history & practice of ancient astronomy , New York 1998; Karl Garbers", Ein Werk Ta ¦bit B . Qurra , s دber ebene Sonnenuhren, in Islamic mathematics and astronomy , vol. 22; Khalil Jaouiche, le livre du Qarast ¤u ¦n de Ta ¦bit ibn Qurra , Leiden 1976; Edward S. Kennedy, Studies in the Islamic exact sciences: " the crescent visibility theory of Tha ¦bit bin Qurra", Beirut 1983; Paul Luckey, " Ta ¦bit b. Qurra دber den geometrischen Richtigkeitsnachweis der Auflخsung der quadratischen Gleichungen", in Islamic mathematics and astronomy , vol. 22; O. Neugebauer, " Tha ¦bit ben Qurra ، on the solar year , and ، on the motion of the eighth sphere , ", in ibid; Abdelhamid Sabra, " Tha ¦bit ibn Qurra on Euclid , s parallels postulate", in ibid; George Sarton, Introduction to the history of Science , Malabar, Fla. 1975; Ayd n Say l , The observatory in Islam , Ankara 1960; Oskar Schirmer, "Studien zur astronomie der Araber", in Islamic mathematics and astromy , vol. 22; Fuat Sezgin; Geschichte des arabischen Schrifttums , Leiden 1967-1984; Heinrich Suter, Beitrجge zur Geschichte der Mathematik und Astronomie im Islam , ed. Fuat Sezgin, vol. 1: Die Mathematiker und Astronomen der Araber und ihre werke , Frankfurt 1986; idem, Die Abhandlungen Tha bit b. K ¤urras und Abأ Sahl al-kأhرs دber die Ausmessung der Paraboloide , in Islamic mathematics and astronomy , vol. 21, 1997 a ; idem, " غber die Ausmessung der Parabel von Tha ¦bit b. K ¤urra al-H ¤arra ¦n ", in ibid, 1997 b ; Eilhard Wiedemann and Josef Frank, " غber die Konstruktion der Schattenlinien auf horizontalen Sonnenuhren von Ta bit ben Qurra", in ibid; M. Franz Woepcke, "Notice sur une thإorie ajoutإe par Tha bit ben Korrah ب l , arithmإtique spإculative des Grecs", in ibid.
