جنانی ، مصطفی ، شاعر دیوانی اهل بورسه در قرن نهم و دهم. پدرش محمد افندی بود. جنانی در بورسه * / بروسه به دنیا آمد و جنانی تخلص می‌کرد؛ از این‌رو، به جنانی بروسوی نیز معروف شد. تاریخ دقیق تولد او معلوم نیست. در 966 تحصیلش در مدرسه به پایان رسید و به «ملازمت» (دستیاری) استادش، معلم‌زاده، که در مَغْنیسا مدرّس و مفتی بود، در آمد و زمانی هم که استادش به قاضی عَسکری رومْایلی رسید، منشی دفتر او شد. زمانی هم در ایالت قره‌سی، قَسّام (مأمور شرعی تقسیم ماتَرَک) بود ( د. ا. د. ترک ، ذیل مادّه).جنانی در دهه 990 وارد صنف عِلمیه شد. وی در مدارس گوناگون، از جمله مدرسه عِوَض‌پاشای بورسه، تدریس می‌کرد تا اینکه در محرّم 1004 درگذشت (عطائی، ص 395ـ396). به مناسبت وفاتش مادّه تاریخهایی سروده شده که در تذکره‌ها مندرج است (برای نمونه‌رجوع کنید به بروسه‌لی، ج 2، ص 125). از بعضی اشعارش چنین مستفاد می‌شود که جنانی فرزندان زیادی داشته و معمولاً از تأمین معاش آنها در زحمت بوده و با سرودن قصایدی در مدح سلطان مراد سوم (حک : 928ـ1003) از وی طلب صله می‌کرده است (عطائی، ص 396). وی خوش طبع، نکته‌دان و مجلس‌آرا بوده و خوشنویسی نیز می‌کرده است ( د. ا. د. ترک ، همانجا).جنانی به ترکی و فارسی و عربی شعر می‌سرود. گرچه وی در سرودن انواع قالبهای شعری ذوق آزمایی کرده بیشتر به شاعری مثنوی‌سرا مشهور شده است. دیوانش مشتمل است بر حدود پنج هزار بیت، در قالبهای قصیده، غزل، نامه‌های منظوم، قطعه، لغز، تخمیس، مسدّس و مستزاد. این دیوان به تشویق و یاری دوست شاعرش، ابراهیم آذری چلبی (متوفی 993)، تدوین گردیده (بانارلی، ج 1، ص 602ـ603). نسخه‌ای از دیوان جنانی، که علاوه بر اشعار ترکی در بر دارنده 63 منظومه فارسی است، در کتابخانه مرکزی دانشگاه استانبول (ش 3096) نگهداری می‌شود ( د. ا. د. ترک ، همانجا). در 1364 ش/ 1985، متن انتقادی آن را جهان اوقویوجو، به عنوان رساله دکتری خود، در دانشکده ادبیات دانشگاه استانبول، تهیه کرد (رجوع کنید به همانجا).آنچه مایه شهرت جنانی به عنوان شاعر مثنوی‌سرا شده، دو منظومه او به نامهای ریاض‌الجنان و جلاءالقلوب است.مثنوی تعلیمی ریاض‌الجنان 300 ، 3 بیت دارد که جنانی آن را، به تشویق آذری چلبی، در 986 تکمیل و به سلطان مراد سوم تقدیم کرد. این منظومه نظیره‌ای است بر مثنوی نقش خیال آذری و پاسخی است به مخزن‌الاسرار نظامی گنجوی *. ریاض‌الجنان مشتمل است بر دیباچه‌ای در ده فصل، بیست روضه، خاتمه و دعا. پس از عنوان هر روضه، داستانی، معمولاً برگرفته از زبان مردم، به نظم کشیده شده است. این اثر دارای نسخ خطی بسیاری است (سرّی‌لوند ، ص 73ـ74، 145؛ د. ا. د. ترک ، همانجا).مثنوی تعلیمی جلاءالقلوب نیز نظیره‌ای است بر مثنوی اصولنامه یحیی بیگ‌طاشْلیجه‌ای * (متوفی 990). این مثنوی به بیست عِقد تقسیم شده و هر عقد مشتمل بر منظومه‌هایی با عناوین فرعی است. مصطفی اوزکان آن را با مقدمه و توضیحات و لغت‌نامه به چاپ رسانده است ( د. ا. د. ترک ، همانجا). به نوشته جنانی در دیباچه این اثر، وی آن را در بحر شاهنامه سروده و اظهار امیدواری کرده است که طبع سحر آفرین مدد رساند و او را جانشین فردوسی سازد (رجوع کنید به سرّی‌لوند، ص 77ـ 78، 146).بدایع‌الآثار، اثری منثور از جنانی است. وی آن را به خواست سلطان مراد سوم ــ که به شنیدن و خواندن لطایف علاقه داشته تألیف کرده است. این کتاب مجموعه‌ای است از لطایف و حکایاتی کوچک در باره موضوعاتی چون جنگهای برّی و بحری، مکر زنان، جادوها، جنّیان، طلسمها و غیره (بانارلی، ج 1، ص 603). محمدفؤاد کوپریلی، که نسخه‌ای از آن را در کتابخانه خود داشته، ارزش بسیاری برای آن قائل شده و آن را از نظر بازنمایی زندگی مردم در قرن دهم بسیار مهم دانسته و درباره‌اش نوشته است که در این اثر، عوالم میخانه‌ها، تفریحگاهها، صحنه‌های حمله و هجومها، حیات کاروانها، سفرهای دریایی و دیگر زوایای زندگی آن دوره، به وضوح به تصویر کشیده شده است (ص 398).به وجود نسخه‌ای خطی از ساقی‌نامه ای منتسب به جنانی، محفوظ در کتابخانه سلیمانیه (بخش کتب حالت افندی، ش 94)، اشاره شده (رجوع کنید به سرّی‌لوند، ص 161) و اوقویوجو این ادعا را که جنانی صاحب خمسه است، پذیرفتنی ندانسته است (رجوع کنید به د. ا. د. ترک ، همانجا).گفتنی است که سه تن از شعرای عثمانی نیز جنانی تخلص می‌کرده‌اند. نخستین آنان از شعرای زمان سلطان بایزید ثانی (حک :886 - 918) بود که در حدود سال 900، در لشکرکشی قوای عثمانی به لهستان، به قتل رسید. دومی از طایفه امنای حوالی آماسیه و معروف به رضوان‌زاده بود و در زمان سلطان سلیم اول (حک : 918ـ926) درگذشت. دیگری جنانی اهل سمندره(سمندریا) و درویش‌مسلک بود و از سپاهیان به شمار می‌آمد (سامی، ذیل مادّه). از شاعری به نام جنانی صوفیه‌ای نیز در گلشن شعر ای احمد عهدی (قرن دهم) سخن رفته است (رجوع کنید به سرّی‌لوند، ص 271).منابع: محمدطاهر بروسه لی، عثمانلی مؤلفلری، استانبول 1333ـ1342؛ شمس‌الدین‌بن خالد سامی، قاموس الاعلام ، چاپ مهران، استانبول 1306ـ1316/ 1889ـ 1898؛ محمدبن یحیی عطائی، حدائق الحقائق فی تکملة الشقائق، در شقائق نعمانیه و ذیللری، چاپ عبدالقادر اوزجان، استانبول: دارالدعوة، 1989؛Nihad Sami Banarli, Resimli Turk edebiyati tarihi , Istanbul 1971-1979; Mehmed Fuad Koprulu, Turk edebiyati tarihi , Istanbul 1981; Agah Sirri Levend, Turk edebiyati tarihi , Ankara 1988; TDVIA , s.v. "Cinani " (by Cihan Okuyucu).
